Nowa jakość w staropolskiej edukacji – działalność Komisji Edukacji Narodowej.
Dążenie do reformy szkolnictwa było powszechne w całej osiemnastowiecznej Europie. W Rzeczypospolitej rola jego jednak była szczególnie istotna. Chodziło bowiem o stworzenie warunków, w których możliwe byłoby takie przekształcenie mentalności szlachty pod wpływem wychowania obywatelskiego, aby warstwa ta stała się zdolna do podjęcia zasadniczych reform ustrojowych, niezbędnych do ratowania zagrożonej ojczyzny. Zmiany, które w państwach absolutnych mógł dokonać oświecony władca, w Polsce musiały wypływać od ”narodu politycznego”. Oświecona Rzeczpospolita mogła być tylko dziełem oświeconej szlachty. Dlatego też tak istotne okazały się pierwsze reformy podjęte w szkołach pijarskich i jezuickich od lat czterdziestych XVIII wieku. W początkach epoki stanisławowskiej oświata wciąż pozostawała w rękach Kościoła, którego pozycja uległa pewnemu osłabieniu pod wpływem silnego oddziaływania krytycznej w stosunku do katolicyzmu ideologii francuskiego oświecenia. W takiej właśnie sytuacji doszło, zgodnie z tendencjami panującymi w całej Europie, do przejęcia kontroli nad szkolnictwem przez państwo i rozpoczęło się nadawanie mu świeckiego charakteru. Już wkrótce po objęciu władzy przez Stanisława Augusta Poniatowskiego powstała pierwsza świecka szkoła w Polsce – Szkoła Rycerska w Warszawie w 1765 r. Pod światłym kierownictwem księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego wychowywała się w niej przyszła kadra oficerów-obywateli, m.in. Tadeusz Kościuszko, Jakub Jasiński, Karol Kniaziewicz.
Dopiero jednak kasata zakonu jezuitów, umożliwiła zasadniczą reformę szkolnictwa w Polsce. W celu jej przeprowadzenia sejm powołał w 1773 r. Komisję Edukacji Narodowej pierwszą centralną, świecką władzę oświatową, rodzaj ministerium przy Radzie Nieustającej. Komisja miała przejąć prowadzone przez zakon szkoły [większość ówczesnych szkół średnich w Polsce – 66 kolegiów] i opracować zasady programowe i organizacyjne nowego systemu szkolnego, a także wykształcić świecką kadrę pedagogiczną. Reforma szkolnictwa miała stanowić istotne ogniwo reformy państwa, jej celem było wykształcenie pokolenia Polaków świadomych swych obowiązków obywatelskich, wyposażonych w wiedzę użyteczną, opartą na ówczesnych zdobyczach nauki. Zarazem oświata miała objąć jak najszersze warstwy społeczeństwa. Przejęty przez KEN majątek zakonu miał zapewnić podstawy materialne jej działalności. Komisja pozostawała pod protektoratem króla, cieszyła się pełną autonomią, jedynie w sprawach finansowych odpowiadała przed sejmem. Pierwszym prezesem został biskup Ignacy Massalski, w 1776 r. zastąpił go biskup Michał Poniatowski, późniejszy Prymas Polski, brat króla. Do najbardziej zasłużonych członków KEN-u należeli m.in. Adam Chreptowicz, Ignacy Potocki, Andrzej Zamoyski. Prace KEN nad przygotowaniem nowych programów i nowych zasad organizacji szkolnictwa trwały do 1780 r. Stworzono jednolity system szkolnictwa o hierarchicznym układzie – poczynając od szkół elementarnych, przez szkoły podwydziałowe i wydziałowe po szkoły główne, które sprawowały ogólny nadzór nad szkolnictwem w Koronie i na Litwie. Zreformowana Akademia Krakowska i Wileńska [rozbudowa katedr matematyki, fizyki, chemii, ograniczenie teologii, nadzór nad szkołami średnimi, kształcenie świeckiej kadry nauczycielskiej], stały się znowu twórczymi ośrodkami nauki w Polsce i w Europie. Pod kierownictwem Komisji pozostawały 74 szkoły średnie, które dzielono na 10 szkół wydziałowych i podległe im szkoły podwydziałowe. Przygotowane zostały dla nich nowe programy, wprowadzane także do szkół, które zachowały pewną autonomiczność wobec Komisji, jak np. kolegiów pijarskich czy gimnazjów protestanckich. W programach tych Komisja położyła duży nacisk na nauki ścisłe, na poznawanie języka, historii i geografii narodowej, ograniczając rolę łaciny i usuwając teologię. Postawę obywatelską miała kształtować ”nauka moralna” stanowiąca rodzaj etyki świeckiej. Nadzoru nad szkołami parafialnymi komisja nie objęła, choć interesowała się żywo ich losem i przystąpiła do wydawania dla nich podręczników: Onufry Kopczyński [Elementarz dla szkół parafialnych narodowych], Grzegorz Piramowicz [Nauka obyczajowa], Andrzej Gawroński [arytmetyka].
W 1775 r. Komisja powołała Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, na którego czele stanął Ignacy Potocki, sekretarzem został ksiądz Grzegorz Piramowicz. Zadaniem Towarzystwa było opracowanie programów i podręczników szkolnych, w rzeczywistości stało się ono ”wydziałem pedagogicznym” Komisji sprawującym pieczę nad całym procesem edukacyjnym. Grzegorz Piramowicz opracował także dzieło pt. ”Powinności nauczyciela”, w którym m.in. wskazuje na cechy jakie nauczyciel powinien rozwijać, a więc zarówno przygotowanie naukowe, jak i potrzebę stałego uzupełniania wiedzy.
Podsumowanie dokonań Komisji:
1/ Całkowita reorganizacja oraz stworzenie od podstaw systemu szkół średnich.
2/ Opracowanie nowych programów nauczania w duchu umiarkowanego oświecenia.
3/ Utworzenie seminariów nauczycielskich przy uniwersytetach.
4/ Publikacja nowatorskich podręczników szkolnych [27], z których część po raz pierwszy stworzyło polską terminologię naukową takich dziedzin jak fizyka, matematyka, chemia, logika, gramatyka [ niektóre podręczniki, np. do chemii. Jędrzeja Śniadeckiego, były w użyciu jeszcze u zarania II RP].
5/ Reforma Akademii Krakowskiej [Hugo Kołłątaj] i Wileńskiej [eks-jezuita Marcin Poczobutt-Odlanicki].
6/ Powołanie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych.
7/ Nauczanie w języku polskim.
8/ Nauka historii Polski.
Działalność Komisji Edukacji Narodowej stanowiła największe osiągnięcie kulturalne Polski czasów oświecenia. Jeśli chodzi o poziom i organizację szkolnictwa średniego i wyższego, Polska znalazła się w czołówce krajów europejskich. Wydatnie też zaważyła edukacyjna działalność Komisji na wytworzeniu się nowych postaw w społeczeństwie polskim. Wpływając zwłaszcza silnie na kształtowanie się nowoczesnej świadomości obywatelskiej i narodowej, oddziaływała Komisja jeszcze długo w XIX wieku.
Bibliografia:
Gierowski Józef Andrzej, Historia Polski 1764-1864, Warszawa 1988.
Grodziski Stanisław, Polska w czasach przełomu [1764-1815], [w:] Wielka Historia Polski, t.6, Kraków 1999.
Topolski Jerzy, Polska w czasach nowożytnych, [w:] Polska. Dzieje narodu, państwa i kultury, t. II, Poznań 1999.
Wikipedia.