Przyczynki i materiały do historii kampanii wrześniowej, czyli o potrzebie opublikowania ”Dziennika bojowego z wojny polsko-niemieckiej 1939 roku” prowadzonego przez adiutanta 14 pułku piechoty kapitana Kozińskiego Józefa.
Integralną częścią historii naszego miasta są dzieje 14pp, który stacjonował w okresie międzywojennym we Włocławku. Podstawowym i fundamentalnym źródłem do dziejów pułku są zasoby archiwalne znajdujące się w Centralnym Archiwum Wojskowym, których znaczna część na skutek działań wojennych uległa zniszczeniu lub zaginęła. Nie wymieniając tutaj szczegółowo trzeba stwierdzić że brak jest dokumentów pułku dotyczących działań we wrześniu 1939 roku, m.in. rozkazów. 14pp wraz z 63 i 67 pp oraz 4 pal wchodził w skład 4DP. Dlatego wiele materiałów dotyczących ”czternastki”, znajduje się w zespołach akt 4DP, GO ”Wschód” oraz Armii ”Pomorze”. W zasobach CAW znajdują się także relacje żołnierzy włocławskiego pułku (d-cy 14 P.P. ppłk. W. Brayczewskiego, kpt. A. Bergera) oraz ”Dziennik bojowy z wojny polsko-niemieckiej 1939 roku” prowadzony przez adiutanta 14pp kpt. Kozińskiego Józefa. Powstały dwie prace na temat pułku włocławskiego w ramach serii ”Zarys historii wojennej pułków polskich”. Autorem pierwszej publikacji wydanej w Warszawie w 1929 roku”Zarys historii wojennej pułków polskich 1918-1920” jest Stefan Wierzyński, drugiej zaś wydanej w Warszawie w 1992 roku ”Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej” są Igor Kraiński i Jacek Pekról. Na temat 14pp jest także w obszernej literaturze przedmiotu oraz we wspomnieniach żołnierzy pułku włocławskiego: mjr. Nejmana i mjr. Stawickiego, księdza Piotrowskiego kapelana 14pp, kpt. Pulińskiego czy ostatnio opublikowane ppor. rezerwy Tadeusza Sławińskiego”W żołnierskiej służbie”. Powstało też zapewne kilka prac magisterskich na temat „czternastki”. Zapoznałem się z pracą magisterską pana Jacka Pekróla[około 300 stron], która mogłaby być solidną podstawą do opracowania monografii włocławskiego pułku. Autor zarysu dziejów 14pp wydanego w 1992 roku oraz pracy magisterskiej Pekról wskazując na podstawę zródłową na pierwszym miejscu wymienia materiały znajdujące się w CAW na drugim zaś ”Dziennik bojowy 14pp” również znajdujący się od 1946 roku w zasobach CAW.
Celem referatu jest przedstawienie literatury przedmiotu, której autorzy korzystali z dziennika, sylwetki kpt. Kozińskiego ze szczególnym uwzględnieniem służby wojskowej i pobytu w oflagu oraz dokonanie charakterystyki dziennika jako źródła historycznego. Zostaną także zaprezentowane i omówione dokumenty dotyczące służby wojskowej i pobytu w oflagu kpt. Kozińskiego oraz przedstawiony obszerny fragment dziennika dotyczący walk pułku w dniach 9-11 września.
Jacek Pekról w pracy magisterskiej w rozdziale III ”Udział 14pp w wojnie obronnej 1939 roku” na 228 przypisów ”Dziennik bojowy 14pp” przywołuje w ponad 50 przypisach. W mojej ocenie zakres wykorzystania dziennika jest większy. Spośród relacji i wspomnień oraz opracowań i dokumentów ”Dziennik bojowy 14 pp” jest źródłem na które autor najczęściej się powoływał w rozdziale III. Dla porównania wspomnienia opracowane przez oficerów 14pp Mieczysława Nejmana i Feliksa Stawickiego zatytułowane ”Przebieg działań bojowych 14pp w kampanii obronnej 1939 r.” znajdują się w około 20 przypisach rozdziału III. W kampanii wrześniowej porucznik Nejman był d-cą 6 komp.i 3 IX dostał się do niewoli pod Mełnem, natomiast porucznik Stawicki był d-cą komp. zwiadu i 10 IX został ranny pod Bedlnem. W zarysie historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej autorzy 14pp Kraiński i Pekról rozdział poświęcony kampanii polskiej opracowali przede wszystkim na podstawie dziennika kpt. Kozińskiego, wspomnień poruczników Nejmana i Stawickiego, natomiast szerszy kontekst działań pułku w ramach GO gen. Bołtucia, m.in. na podstawie prac Grochowskiego, Zawilskiego oraz wspomnień oficera sztabu GO ”Wschód” Bukowskiego [Miesięcznik Literacki]. Ponadto w zarysie mamy zestawienie dotyczące obsady pułku we wrześniu 1939 roku analogiczne do zestawienia w dzienniku oraz mapkę dotyczącą szlaku bojowego 14pp opracowaną na podstawie dziennika, w którym zarejestrowane są w układzie chronologicznym etapy walk, marszów i postojów pułku z podaniem dat, godzin i miejscowości oraz szkice sytuacyjne.
Kolejną ważną pozycją, która jest bardzo często przytaczana w przypisach w opracowaniach dotyczących Armii Pomorze, bitew nad Osą i nad Bzurą są artykuły Franciszka Włodzimierza Grochowskiego na temat działań GO Bołtucia. Grochowski w artykułach w Roczniku Grudziądzkim z 1963 i 1970 roku wykorzystał ”Dziennik bojowy 14pp” oraz relację kpt. Antoniego Bergera d-cy komp. ppanc 14 pp, która także znajduje się w zasobach CAW. W artykułach Grochowski powołuje się na dziennik w pięciu przypisach, na relację kpt. Bergera w dwóch. Inną interesującą pozycją dotyczącą 14pp jest artykuł „Dywizja Piechoty Pomorskiej w kampanii polsko-niemieckiej 1939roku”, ”Bellona”, Londyn, 1943. Miesięcznik Bellona wydawany był przez Sztab Naczelnego Wodza. Autor artykułu podpisał się inicjałami JK. Takie były wymogi konspiracji. Grochowski w artykule ”Walki GO Bołtucia nad Osą” jako autora artykułu o 4DP wskazał kpt. J. Kamińskiego. W kolejnym artykule z 1970 roku Grochowski wycofał się z wcześniejszych ustaleń dotyczących nazwiska autora artykułu 4 DP. W monografii Konrada Ciechanowskiego ”Armia Pomorze” autor także powołuje się na artykuł o pomorskiej dywizji piechoty. W pracy ”Armia Pomorze” rok wydania 1983 na stronie 357 autor przytacza informacje o kierunku marszu oraz sile 4 DP z 17 na 18 IX, dalej podaje liczbę żołnierzy 14pp i jako źródło tych wszystkich wiadomości wskazuje artykuł anonimowego autora dotyczący 4 DP. Zapoznałem się z tą pracą i stwierdzam że źródłem tych informacji jest wspomniany artykuł oraz ”Dziennik bojowy 14pp”. Tylko w dzienniku wymieniona jest liczba 372 żołnierzy 14pp oraz są inne cenne informacje,które wykorzystał Ciechanowski. Zastanawiałem się czy można ustalić personalia autora anonimowej pracy o 4 DP. Artykuł musiał napisać oficer z kręgu 4 DP lub GO ”Wschód”, z drugiej zaś strony nieznajomość kolejnego trzeciego dowódcy dywizji ppłk. Werobeja oraz okoliczności śmierci gen. Bołtucia, wskazują iż oficer ten podczas walk musiał zostać wyeliminowany gdzieś około 12 września. Publikacja tej pracy w Londynie w 1943 roku i do dzisiaj brak ustaleń dotyczących nazwiska autora skłania do postawienia hipotezy, że autor wojny nie przeżył.
Kolejnym autorem, który korzystał z dziennika jest Apoloniusz Zawilski w ”Bitwy polskiego września”. Z dziennikiem zapoznał się gen.Jerzy Kirchmayer znany historyk wojskowości,który stwierdził iż dziennik ma wielką wartość. Marian Porwit w „Komentarzach” tom II, w sprawie okoliczności śmierci ppłk. Sołtysa powołuje się na relację kpt. Józefa Kozińskiego. Z dziennika korzystał Piotr Saja opracowując „Dzieje 4 Kujawskiego Pułku Artylerii Lekkiej (1918-1939)”. Cały rozdział poświęcony kampanii wrześniowej autor w dużej mierze oparł na dzienniku i relacjach oficerów 14 P.P.: kpt. Kozińskiego, ppłk. Brayczewskiego i kpt. Bergera, które znajdują się w zasobach CAW-u. Kapitan Józef Koziński urodził się 12 lutego 1902 roku w Sieradzu. W 1914 roku Koziński wstąpił do konspiracyjnego harcerstwa w Sieradzu. W 1918 roku ze swoją drużyną wspierając oddziały POW-u, brał udział w rozbrajaniu Niemców w powiecie sieradzkim, a szczególnie w Zduńskiej Woli, wystawiając posterunki na dworcu kolejowym, poczcie i magistracie. W tym rejonie Kongresówki harcerstwo współpracowało a nawet było podporządkowane Polskiej Organizacji Wojskowej. W 1917 roku Koziński udał się do Biura Werbunkowego Legionów w Sieradzu ale nie został przyjęty z powodu braku pełnoletności. Sytuacja powtórzyła się w 1919 roku w Krakowie gdy chciał wstąpić do WP.Za udział w pracy niepodległościowej Koziński otrzymał w 1939 roku Krzyż Niepodległości. Na przełomie maja i czerwca 1920 roku sytuacja w wojnie polsko-sowieckiej uległa radykalnej zmianie. W wyniku ofensywy Tuchaczewskiego na froncie północnym oraz działań armii konnej Budionnego na froncie południowym armie polskie zaczęły gwałtownie się cofać. Na południu oparł się nawale bolszewickiej Lwów na północy zaś Armia Czerwona niepowstrzymanie parła na Warszawę, zajmując Wilno, Grodno, Brześć i Białystok. W sytuacji śmiertelnego zagrożenia Polski zmobilizowano wszystkie siły i środki, m.in. powołując w lipcu 1920 roku tzw. Armię Ochotniczą pod dowództwem gen. Józefa Hallera. Armia ta lub raczej system rekrutacji ochotników do wojska pozwolił utworzyć kilka pułków ochotniczych oraz dokonać potrzebnych uzupełnień stanów liczebnych pułków wykrwawionych w dotychczasowych walkach. Na apel Rady Obrony Państwa do armii wstąpiło ponad sto tysięcy ochotników głównie młodzieży gimnazjalnej, akademickiej i harcerskiej.
21 czerwca Koziński wraz z kolegami z Seminarium Nauczycielskiego w Łowiczu oraz profesorami przybył do Warszawy do punktu rekrutacji i otrzymał przydział do 201 pp zwanego harcerskim lub warszawskim. Elitę ochotniczą nie tylko zresztą Warszawy zgromadził przede wszystkim 201 pułk piechoty. Weszły w jego skład zwarte grupy studenckie, uczniowskie, harcerskie, strażackie, klubów sportowych. Wielu znanych obywateli walczyło w tym pułku: Thugutt, Giełżyński, Hołówko, Śmiarowicz. 25 lipca pułk ruszył na front i miał walczyć w obronie Białegostoku, który wojska sowieckie zdążyły już zająć. 28 lipca 201 pp przeszedł swój chrzest bojowy broniąc linii Narwi w okolicach miejscowości Łapy i Suraż. W 7 kompanii walczył Koziński dowodząc drużyną w okolicach miejscowości Łapy. Kompania z najwyższym trudem zdołała utrzymać linię obrony mimo kolejnych szarż kozackich. Na południu pod Surażem 8 kompania została niemal w całości wycięta przez kozaków. Po starciach nad Narwią pułk rozpoczął odwrót w kierunku Modlina, prowadząc ciągłe walki z nacierającym wrogiem. Dowódca pułkownik Dojan-Surówka nie dopuścił do rozbicia jednostki, która wycofała się do twierdzy modlińskiej gdzie dokonano jej reorganizacji, młody ale już zahartowany żołnierz wypoczął po trudach ciężkich walk prowadzonych w odwrocie. 13 sierpnia z pułków ochotniczych 201, 205, 202, 101 oraz kombinowanej artylerii utworzono dywizję ochotniczą pod dowództwem płk. Adama Koca, która wzięła udział w Bitwie Warszawskiej i Nad Niemnem. W ramach Bitwy Niemeńskiej Koziński wraz ze swoim 201 pp uczestniczył w zajęciu Grodna 25 IX gdzie jego kompania nacierała na fort VII. Następnie ścigając pobitego wroga 28 IX zajęto Lidę. W tym czasie marszałek Piłsudski podjął ostateczną decyzję w sprawie Wilna i Litwy Środkowej. Po rozmowie z gen. Lucjanem Żeligowskim d-cą dywizji litewsko-białoruskiej marszałek rozkazał płk.Kocowi znalezienie kilku tysięcy”kresowców”. Płk. Koc wydał rozkaz o przemianowaniu warszawskiego 201 pp na 6 pp wileńskiej, który oddał pod komendę gen. Żeligowskiemu. 8 X 1920 roku rozpoczął się „bunt” gen. Żeligowskiego, który na czele swych oddziałów zajął 9 X Wilno, witany entuzjastycznie przez jego mieszkańców. Następnie zajęto Troki Nowe i całą Wileńszczyznę proklamując powstanie Litwy Środkowej, która w 1922 r. dołączyła do Polski. Po zakończeniu walk na Litwie żołnierze nasi jako ochotnicy walczyli z bolszewikami na Łotwie umacniając jej niepodległość. Także Koziński jako żołnierz pociągu pancernego wziął udział w tych walkach. W połowie XII 1920 roku Koziński został zdemobilizowany i wrócił do szkoły do Seminarium Nauczycielskiego w Łowiczu.W sumie w walkach na froncie uczestniczył pół roku, od czerwca do grudnia 1920 roku, przeszedł cały szlak bojowy 201 pp. Za walki w 1920 roku Koziński został odznaczony Krzyżem Walecznych w 1922 roku w Łowiczu przez gen. J. Hallera, w późniejszym czasie Krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej, Medalem Pamiątkowym Łotewskim. W 1925 roku ukończył Seminarium Nauczycielskie w Łowiczu i otrzymał świadectwo dojrzałości.
Kolejny etap życia Kozińskiego zmierzający w kierunku realizacji marzenia o zostaniu oficerem WP służby stałej to wstąpienie we IX 1925 roku do Szkoły Podchorążych Piechoty w Warszawie. Przydzielony został do II plutonu I kompanii Szkoły Podchorążych, która znajdowała się w Alejach Ujazdowskich w budynku po byłym korpusie rosyjskich kadetów. We wspomnieniach Koziński napisał: ”W Szkole Podchorążych oprócz musztry, ćwiczeń artyleryjskich, obsługi sprzętu bojowego, konnej jazdy, którą najbardziej lubiłem, przywiązywano wielką wagę do wychowania sportowego. Będąc w Seminarium Nauczycielskim bardzo lubiłem ten przedmiot. W biegu na 100 m przez kilka lat byłem mistrzem w Łowiczu. Również w pływaniu na 100 m stylem dowolnym miałem mistrzostwo i w Szkole Podchorążych. Na zawodach pływackich w r. 1926/1927 w pływaniu na 100 m. stylem dowolnym zostałem mistrzem wszystkich szkół oficerskich, uzyskując najlepszy czas, jak podaje podręcznik Szkoły Podchorążych rok 1926/1927. Podchorążowie uczyli się także szermierki i boksu u bardzo dobrego instruktora por. Laskowskiego mistrza Polski, cieszącego się wielką sympatią u podchorążych. Podchorążowie współpracowali na odcinku wychowania fizycznego z klubami sportowymi Warszawy. Było to z obopólną korzyścią.”
Na przełomie 1925 i 1926 roku narastał w kraju kryzys polityczny, który doprowadził do przewrotu majowego i przejęcia władzy przez marszałka Piłsudskiego. SP uczestniczyła w tych wydarzeniach po stronie prezydenta oraz rządu i to na pierwszej linii. Dramat żołnierzy przede wszystkim oficerów brał się stąd, iż na jednej szali tych wydarzeń były rozkaz i przysięga na drugiej zaś legenda marszałka Piłsudskiego bojowca PPS-u, zesłańca syberyjskiego, komendanta legionów i zwycięskiego wodza oraz przekonanie że zawsze służył ojczyźnie, której poświęcił całe swoje życie. Postawa gen.Sosnkowskiego, który podjął próbę samobójczą oraz gen. Sikorskiego, który przyjął postawę wyczekującą są świadectwem złożoności tamtych wydarzeń.
Od 5 maja podchorąży Koziński wraz z batalionem SP dowodzonym przez komendanta szkoły pułkownika dypl. Gustawa Paszkiewicza, znajdował się na ćwiczeniach w Rembertowie gdzie koncentrowały się oddziały wierne marszałkowi Piłsudskiemu. OSP mieszcząca się w Podchorążówce w Alejach Ujazdowskich, miała pod komendą mjr. dypl. Mariana Porwita przybyć do Rembertowa nieco później. Rano 12 maja Piłsudski przekroczył Rubikon, oddziały wierne marszałkowi oraz grupy cywilne rozpoczęły akcję, która z zaplanowanej demonstracji zbrojnej przekształciła się w trzydniową wojnę domową. O godzinie 17.00 Marszałek spotkał się z prezydentem Wojciechowskim na moście Poniatowskiego. SP po śniadaniu 12 V pod dowództwem płk. Paszkiewicza wyruszyła do Warszawy. ”Maszerowaliśmy kolumnami z ostrą amunicją w karabinach. Z różnych wiadomości przenikających do obozu w Rembertowie czuliśmy, że coś się dzieje w Polsce”, napisał Koziński. Po spożyciu posiłku w gmachu szkoły przy Alejach Ujazdowskich pluton II kompanii I załadowano z bronią maszynową i przewieziono samochodami ulicą Nowy Świat na Krakowskie Przedmieście gdzie jako placówka zajął stanowisko blokując ulicę na wysokości uniwersytetu. Próba opanowania gmachu MSWojsk. podjęta w nocy z 12 na 13 maja z udziałem SP zakończyła się zajęciem parteru. 13 maja inicjatywa operacyjna należała do strony rządowej, wspieranej przez lotnictwo. Rano wojska rządowe z udziałem SP przeszły do działań zaczepnych. Do godziny 12/13.00 oddziały zajęły, m.in. gmach MSWojsk.-I i II piętro. 14 maja oddziały marszałka dowodzone przez gen. Orlicz-Dreszera zaatakowały na całej linii, zmuszając prezydenta i rząd do wycofania się z Belwederu ostrzeliwanego przez artylerię. Około godz. 16.oo prezydent w otoczeniu wojsk, m.in. kompania i szwadron przyboczny oraz SP wyruszył do Wilanowa gdzie zapadła decyzja o złożeniu urzędu. Obowiązki głowy państwa przejął marszałek sejmu Maciej Rataj.
Koziński ukończył w czerwcu 1926 roku SP z wynikiem dobrym i został przyjęty do OSP. Oficerską Szkołę Piechoty [Ostrów Mazowiecka] ukończył w sierpniu 1928 roku uzyskując stopień podporucznika i przydział służbowy do 14 pp we Włocławku. Przebieg służby wojskowej Kozińskiego w 14pp, udział w kursach specjalistycznych, dowódczych oraz szkoleniach, znalazł swoje odzwierciedlenie w kolejnych awansach zarówno w stopniach jak i stanowiskach. W latach 1928/1931 pełnił służbę jako d-ca plutonu strzeleckiego,następnie plutonu łączności. W latach 1931/1933 Koziński był Komendantem PW i WF na powiat i miasto Włocławek. PW nauczano w szkołach średnich, program przedmiotu i nadzór nad jego realizacją był przede wszystkim sprawą wojska. Dowódca 14pp mianował oficera koordynującego z tytułem komendanta obwodowego WF i PW. W okresie kampanii wrześniowej z młodzieży szkół średnich Włocławka zmobilizowano batalion PW. Bataliony PW obok batalionów ON stanowiły formację ówczesnych wojsk obrony terytorialnej. W latach 1933/1936 porucznik Koziński był kolejno dowódcą 8, następnie 2 kompanii strzeleckiej [III i I /14pp]. Kolejny awans i nowe obowiązki to lata 1936/1939 jako d-ca 2, następnie 3 kompanii KM i plutonu ppanc. Z dniem 5 IV 1939 roku aż do 19 IX 1939 roku kpt. Koziński był I adiutantem dowódcy pułku, czyli szefem sztabu.
Bardzo ważnym czynnikiem podnoszenia kwalifikacji zawodowych kadry oficerskiej był udział w kursach i szkoleniach specjalistycznych oraz dowódczych, najwyższym zaś etapem były studia w Wyższej Szkole Wojennej i uzyskanie statusu oficera dyplomowanego [sztabu generalnego]. Głównym ośrodkiem szkolenia oficerów piechoty było Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie, w którym przygotowywano oficerów na różne szczeble dowodzenia od kompanii do pułku włącznie. Szkolenie zawodowej kadry oficerskiej kontynuowano i uzupełniano w toku służby w pułku. Cykl szkoleniowy w 14pp dla oficerów, m.in. obejmował taktykę, terenoznawstwo, historię Polski, jazdę konną i kończył się pracą kontrolną. W okresie służby w 14pp Koziński ukończył 5 miesięczny kurs łączności w Zegrzu [1932/1933], następnie 5 miesięczny kurs d-ców kompanii w Rembertowie [1934] oraz w 1936 roku kurs ppanc. Podporucznik Koziński w 1931 roku awansował na porucznika, 19 marca 1937 roku uzyskał stopień kapitana.
W wojsku II RP zwracano szczególną uwagę na integrację oficerów, podoficerów i szeregowców. O powodzeniu tych działań decydowała kadra oficerska, ponieważ stanowiła rdzeń armii, pełniła główne funkcje w procesie dowodzenia, zarządzania i szkolenia. Tradycja była podstawą, na której kształtowała się jedność korpusu oficerskiego całego wojska. Historia pułku, święto pułkowe, odznaka, pierścień pamiątkowy oraz inne symbole pogłębiały i umacniały więzi między oficerami, integrowały pułk. Odznaki i pierścienia pamiątkowego nie otrzymywało się automatycznie, lecz po spełnieniu określonych warunków, które definiował statut. Podporucznik Koziński otrzymał pierścień pamiątkowy podczas święta pułkowego 15 maja 1929 roku wraz z legitymacja nr 38. Kapitan Józef Koziński był animatorem sportów wodnych we Włocławku. Pełniąc różne funkcje zawodowo i społecznie propagował pływanie, żeglarstwo i kajakarstwo. Był twórcą i organizatorem harcerstwa wodnego we Włocławku, szkolił instruktorów nauki pływania, organizował kursy pływania dla Włocławian na jeziorze Czarnym gdzie z jego inicjatywy żołnierze pobudowali pływalnię. Był współzałożycielem i wiceprezesem Yacht Klubu Wojskowego, który był otwarty dla wszystkich Włocławian, działał w klubie „Cuiavia”, który został przemianowany w 1934 na Wojskowy Klub Sportowy. Sam czynnie uprawiał sport: brał udział w spływach kajakarskich, żeglował, był posiadaczem niewielkiego jachtu, brał udział w zawodach sportowych, np. zajął I miejsce w biegu na 100 m. w zawodach z okazji 10 lecia pułku, w zawodach w Poznaniu o mistrzostwo wojska w 1938 roku, zajął II miejsce w pływaniu na dystansie 50 m. w ubraniu.
W kwietniu 1939 roku Hitler wypowiedział Polsce pakt o nieagresji, w maju miało miejsce słynne przemówienie ministra Becka w sejmie, gdzie ostatecznie załamała się koncepcja utrzymania równej odległości od Berlina i Moskwy. Zmieniły się realia zabrakło zaś marszałka Piłsudskiego, który urealniłby polską politykę zagraniczną. Siły polskie ze względów politycznych rozmieszczono wzdłuż granicy polsko-niemieckiej. Wzdłuż granicy z Prusami Wschodnimi w Ziemi Chełmińskiej pozycję, m.in. nad rzeką Osą zajęła GO” Wschód” dowodzona przez gen. Mikołaja Bołtucia w ramach Armii ”Pomorze”, która skoncentrowana była na Pomorzu Gdańskim. Stan pułku na dzień 31 VIII 1939 r. według dziennika wynosił: 108 oficerów, 370 podoficerów i 3700 strzelców. W dniach od 1 do 3 IX 14pp w ramach bitwy granicznej stoczył walki nad rzeką Osą pod Mełnem i Grutą. W walkach tych pułk mocno się wykrwawił, tracąc w zabitych, rannych i zaginionych około 15% stanu. W walkach tych wykazał się I batalion dowodzony przez mjr. Piotra Kundę, który brawurowo wykonał natarcie w kierunku Mełna 3 IX i umożliwił spokojny odwrót 4 DP w rejon Wąbrzeźna. Dużą operatywnością wykazał się kpt. Koziński. Pułkownik dypl. Albin Leszczyński szef sztabu GO ”Wschód” napisał: ”Kpt Koziński z 1na 2 IX 1939 r. przerzucił na zaimprowizowanym pociągu 14pp bez batalionu wzdłuż frontu pod ostrzałem npla ze stacji Konojady do miejscowości Mełno czym przyczynił się do zatrzymania wojsk niemieckich, które dokonały wyłomu w naszej obronie na odcinku 16 DP”. Fragment dziennika dotyczący walk 14pp od 1 do 3 IX zamieściłem na stronie internetowej www.14pp.wwi.pl. 4 września 14pp oraz cała GO Bołtucia rozpoczęła odwrót w kierunku Wisły, którą przeszła w Toruniu i Włocławku. 14pp 6 września przeszedł most w Toruniu, zaś 8 września osiągnął Włocławek na wysokości Józefowa. Kapitan Koziński wraz z kpt. Bergerem i por. Steinhagenem udali się do miasta celem sprawdzenia, m.in. ewakuacji rodzin wojskowych. Kpt Koziński odwiedził bp Kozala i poprosił o nowego kapelana dla pułku, ponieważ ks. Gołąb dostał się do niewoli pod Mełnem, proponując ks. Piotrowskiego, którego spotkał na mieście i którego znał z pracy w harcerstwie. 9 IX pułk osiągnął miejscowość Czaple. 10 września 14pp stanął w miejscowości Ruszki na wschód od Kutna i włączył się do działań zaczepnych w ramach bitwy nad Bzurą. 11 IX 14pp forsuje Bzurę w rejonie Soboty i naciera w kierunku przez dwór Walewice na miejscowość Rulice. W prawo naciera 63 pp w kierunku Bielawy. Około godz 13.oo na kierunku natarcia Przesławice ranny został d-ca pułku płk. Włodzimierz Brayczewski, który przekazał dowodzenie mjr Łobzie d-cy II/14pp. Z rozkazu d-cy 4 DP płk. Rawicz Mysłowskiego dowództwo 14pp 11 IX objął ppłk. Bohdan Sołtys, który ginie w dniu następnym. Adiutant Koziński i chorąży Kopf umieścili zwłoki d-cy w aucie i odesłali do miejsca postoju 4 DP do Bielaw. 13 września: na podstawie ustnego rozkazu z 4 DP pułk miał przed świtem znaleźć się w Zdunach-Kościelnych gdzie miał otrzymać rozkaz do obrony rzeki Bzury, z dowództwa nie przysłano nowego d-cy. Kapitan Koziński przystąpił do napisania rozkazu przygotowawczego do odmarszu oczekując na d-cę II/14pp, który jako najstarszy z majorów powinien był objąć dowództwo pułku. Około godz. 4.oo/5.oo rano dowodzenie pułku przejął major Łobza i wydał ustny rozkaz d-com oddziałów do marszu. 14,15 września pułk toczył ciężkie walki na linii Bzury. 16 IX pułk mimo wsparcia ze strony pociągu pancernego wycofał się z linii obrony nad Bzurą. 17 IX pułk osiągnął rejon lasu Brzeziny gdzie miała nastąpić reorganizacja armii. Około godziny 18.oo 4 DP otrzymała rozkaz od d-cy armii sforsować Bzurę w rejonie Biała Góra. 14pp w nocy przechodzi przez płonący Iłów w straży przedniej dywizji, pułk liczy 372 żołnierzy. 18 IX około 1.oo w nocy za Iłowem do pułku dołącza I/14pp majora Kundy w liczbie około 150 żołnierzy. Rano z rejonu gajówka Radziwiłka [lasy Stare Budy] na rozkaz z dowództwa 4 DP pułk uderzył na kierunku Biała Góra celem wyparcia n-pla za Bzurę i prowadził ciężkie walki, które zakończyły się wycofaniem na pozycje wyjściowe. Wieczorem Gen Bortnowski wydaje ostatni rozkaz do oddziałów o samodzielnym przedzieraniu się do Warszawy. 19 IX kapitan Koziński w rejonie Puszczy Kampinoskiej dostał się do niewoli.Ostatnią walkę żołnierze 14pp stoczyli 22 IX pod Łomiankami, w której zginął, m.in. gen. Bołtuć i major Kunda. Bitwa rozegrała się 12 km od Warszawy.
Kapitan Koziński przebywał w niewoli niemieckiej od 19 IX 1939 roku do 3 V 1945 roku, otrzymał numer jeniecki 48560. Początkowo przebywał w obozie przejściowym w Żyrardowie, następnie kolejno w oflagu IV-A Hohenstein, IV-C Colditz i II-A Prenzlau. Najdłużej bo od listopada 1940 roku do stycznia 1945 roku Koziński przebywał w oflagu II-C Woldenberg: barak 9 B, batalion II, Podobóz ”Wschód”. Życie w oflagu nie było łatwe każdy oficer chętnie by je zamienił na pobyt w kraju, w konspiracji lub w wojsku polskim walczącym na różnych frontach. Trzeba było niemałego wysiłku i pomysłowości, by czas wolny wykorzystać racjonalnie, zachować zdrowie moralne i fizyczne, nie załamać się, wzbogacić swoją wiedzę, podnieść posiadane kwalifikacje lub zdobyć nowy zawód. W okresie wojny i po wojnie pojawił się nowy nurt pisarstwa, który dotyczył rozrachunku z przeszłością w duchu dokonania oceny przez środowisko oficerskie kampanii wrześniowej oraz o charakterze dokumentacyjnym. Kapitan Koziński uważał, iż najważniejszą sprawą jest dokumentacja kampanii wrześniowej i takie założenie od samego początku towarzyszyło powstaniu ”Dziennika bojowego 14 pp”. Ponadto przez okres pobytu w oflagu prowadził Koziński pamiętnik, który stał się podstawą do napisania po wojnie wspomnień z pobytu w niewoli niemieckiej. Oflagi były wielką uczelnią, miasteczkiem kształcącej się inteligencji oraz działalności sportowej przede wszystkim zaś konspiracyjnej. W ramach dokształcania kpt. Koziński ukończył 1,5 roku Wolnej Wszechnicy Polskiej, zdając egzaminy i składając prace zaliczeniowe. Indeks z zaliczeniami Wszechnicy woldenberskiej miał zapewnić absolwentom otwartą drogę na studia. Kpt. Koziński po wojnie podjął studia na UMK na kierunku geografii. Po wojnie Koziński przez krótki czas uczył geografii i geologii w szkole im. Ks. Długosza we Włocławku. W Woldenbergu działał także Związek Wojskowych Klubów Sportowych w ramach, którego Koziński ukończył ”Instruktorski kurs masażu”. Działalność konspiracyjna Kozińskiego obejmowała harcerstwo, podnoszenie kwalifikacji zawodowych oraz dotyczyła przygotowań do podjęcia działań przeciwko Niemcom, np. w sytuacji zagrożenia życia jeńców. W ramach podnoszenia kwalifikacji zawodowych kapitan Koziński ukończył kurs dowódców batalionów.
W związku ze zbliżającym się frontem wschodnim Niemcy podjęli decyzję o ewakuacji oflagu na zachód. Oddzielnymi drogami 25 I 1945 roku ruszyły w pieszą wędrówkę dwa podobozy. W drodze bolszewicy dopadli podobóz ”Wschód” i uwolnili jenców. Natomiast podobóz ”Zachód”, do którego dołączył kpt. Koziński w ponad 500 kilometrowym morderczym marszu, w środku niezwykle srogiej zimy dotarł 10 III 1945 roku do oflagu X-D Fischbeck w rejonie Hamburga. W oflagu tym gdzie przebywali Belgowie woldenberczycy przebywali do 15 IV, a gdy ruszył front zachodni, wachmani pognali oficerów pieszo pod Lubekę gdzie 3 V 1945 roku zostali wyzwoleni przez wojska kanadyjskie. Powstało Zgrupowanie Oficerów Polskich i rozdzielono ich na kwatery do trzech wsi. 8 grudnia 1945 roku Koziński w grupie 300 oficerow wyjechał pierwszym transportem wojskowym zorganizowanym przez Anglików do Polski do Szczecina. Po wojnie kpt. Koziński nie powrócił do służby w wojsku, a swoje życie zawodowe związał z pożarnictwem, m.in. ukończył w 1966 roku zaocznie Szkołę Oficerów Pożarnictwa w Warszawie. Należał do harcerstwa od 1914 roku. W latach 1931/1939 pełnił funkcję komendanta hufca harcerzy we Włocławku oraz komendanta ośrodka harcerzy włocławskich w latach 1946/1948. Miał stopień harcmistrza RP. Był jednym z najbardziej zaangażowanych działaczy PCK, do którego należał od 1919 roku. Działał też w LOK oraz Kole Oficerów Rezerwy, przyczyniając się do wzniesienia obelisku z tablicą ku czci poległych i pomordowanych w czasie II wojny światowej żołnierzy 14pp, który 18 I 1976 roku został odsłonięty na terenie kasyna oficerskiego przy ul. Żytniej. Był współorganizatorem Kręgu Instruktorskiego Powiśle, który zrzeszał weteranów ruchu harcerskiego. Harcmistrz Koziński był współorganizatorem I seminarium historycznego dotyczącego harcerstwa włocławskiego, Muzeum Harcerskiego przy Komendzie Hufca, zainspirował i uczestniczył w opracowaniu historii harcerstwa włocławskiego. Koziński odznaczony był: Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Honorowym Krzyżem Harcerzy z Czasów walk o Niepodległość, Złotą odznaką Honorową PCK i wieloma innymi odznaczeniami państwowymi i wojskowymi.
Charakterystyka dziennika jako źródła historycznego.
Koziński dziennik napisał w czasie kampanii wrześniowej. Dziennik kapitana Kozińskiego jest zbiorem datowanych zapisków, rejestrujących bieżące wydarzenia. Materiał został zredagowany w oflagu. Zredagowanie polegało na uporządkowaniu i uzupełnieniu zapisu, wykonaniu tabel i szkiców. W ramach zapisków znalazły się kopie rozkazów, szkice robocze, opinie, refleksje oraz inne cenne informacje. W okresie kampanii wrześniowej oficerem najlepiej zorientowanym w sprawach pułku obok dowódcy był I adiutant czyli szef sztabu pułku [taktyczny], do którego obowiązków należało, m.in. przyjmowanie, redagowanie i przekazywanie rozkazów. W związku z tym, iż kpt. Koziński nieprzerwanie uczestniczył w walkach od 1 do 19 IX, dowódcy zaś zmieniali się na skutek odniesionej rany [ppłk. Brayczewski-11 IX] lub śmierci [ppłk. Sołtys-12 IX] tym bardziej wiedza adiutanta jest istotna i fakt ten wart jest podkreślenia. Zapiski w dzienniku były realizowane bezpośrednio po wydarzeniach, które opisują co z punktu widzenia faktografii musi być ocenione pozytywnie. Natomiast w związku z tym można by postawić zarzut autorowi braku dystansu do rejestrowanych wydarzeń. Moim zdaniem opinie i oceny zawarte w dzienniku cechuje wyważenie. Dziennik zaczyna się 24 sierpnia, kończy zaś 18 września 1939 roku. Obejmuje 59 stron rękopisu, 10 stron szkiców sytuacyjnych, zestawienia statystyczne na 9 stronach. Razem78 stron.
Zestawienia statystyczne:
1.Obsada 14 pp w dniach od 1 IX do 18 IX 1939r.: imię i nazwisko, stopien, funkcja, oddział, uwagi.
a/ dowództwo pułku,
b/ oddziały specjalne pułku,
c/ batalion I,
d/ batalion II,
e/ batalion III.
2. Straty pułku w liczbach i procentach: zabici, ranni, niewola, miejsce zdarzenia, liczby z podziałem na oficerów, podoficerów i żołnierzy;
3. Wykaz poległych oficerów: stopien, imię i nazwisko, funkcja, data śmierci, miejsce śmierci, uwagi;
4. Wykaz rannych oficerów: stopień, nazwisko, funkcja, data, miejscowość, uwagi.
5. Wykaz zabitych i rannych podoficerów: stopien, nazwisko, funkcja, data, miejscowość.
6. W czasie walk wyróżnili się: stopień, nazwisko, uwagi.
Szkice sytuacyjne :
a/ nr 1 – 4DP 31VIII/1IX,
b/ nr 2- Mełno,Gruta,
c/ nr 3 – ugrupowanie pułku 2/3 IX,
d/ nr 4 – ugrupowanie pułku w dniu 11 IX,
e/ nr 5 – ugrupowanie pułku w dniu 12 IX,
f/ nr 6 – ugrupowanie pułku w dniach 14,15,16 września,
g/ nr 7 – Grudziądz, Jabłonowo, Toruń, Włocławek, Kutno, Łowicz, Sochaczew.
Dziennik napisany został językiem wojskowym, sformułowanym przez oficera sztabu. Koziński jasno i precyzyjnie opisuje działania wojenne, przedstawia kolejne etapy walk, marszów i postojów pułku, cytuje rozkazy. Podaje daty i miejscowości, które dokładnie wyznaczają szlak bojowy pułku. Koziński pisze o nastrojach panujących w wojsku i wśród ludności cywilnej, posługuje się językiem typowym dla okresu międzywojennego. W dzienniku wyeksponowana jest postać d-cy pułku ppłk. dyplomowanego Włodzimierza Brayczewskiego, który dowodził pułkiem najdłużej w kampanii wrześniowej. Dziennik bojowy 14pp gdzie zarejestrowane są wydarzenia w układzie chronologicznym dzień po dniu oraz charakter tego zapisu w formie raportu wojskowego wskazuje, iż zamiarem autora, w mojej ocenie udanym, było opracowanie dokumentu, który byłby świadectwem udziału pułku w kampanii wrześniowej. Cały materiał zgromadzony w dzienniku: zapisane kolejne dni, szkice sytuacyjne, dane statystyczne, cytowane rozkazy, oceny, komentarze, opinie a nawet refleksje czynią dziennik jako źródło historyczne podstawowym i fundamentalnym materiałem do opracowania dziejów 14pp w kampanii wrześniowej. Wykorzystanie dziennika w literaturze przedmiotu jest świadectwem jego przydatności jako źródła historycznego. Najbardziej miarodajnej oceny dziennika jako źródła historycznego dokonał gen. Jerzy Kirchmayer historyk wojskowości, w okresie kampanii wrześniowej oficer oddziału operacyjnego sztabu Armii Pomorze wówczas w stopniu majora. Opinia generała i historyka, że dziennik ma wielką wartość jest najlepszym świadectwem rzetelności i wiarygodności dziennika jako źródła historycznego.
Podczas powrotu do kraju w XII 1945 roku w Szczecinie dziennik znajdujący się w plecaku został kpt. Kozińskiemu skradziony. Cudem odnaleziony przekazany został w 1946 roku przez milicję władzom wojskowym i zdeponowany w Archiwum Oddziału Historycznego Sztabu Generalnego. Pułkownik Kirchmayer ówczesny szef Oddziału Historycznego Sztabu Generalnego WP w piśmie skierowanym do kpt.Kozińskiego napisał: ”W sprawie waszego dziennika zwróciłem się do Komendanta Głównego MO, który nakazał wszczęcie poszukiwań. Zostały uwieńczone odnalezieniem i dziennik jest rzeczywiście w Archiwum Oddziału Historycznego Sztabu Generalnego. Dziennik posiada wielką wartość. Zwróciłem się do Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego z zapytaniem, czy nie zdecydowałby się na wydanie go drukiem. Nie mam jeszcze odpowiedzi. W razie gdy będzie pozytywna poproszę Was o skontaktowanie się ze mną w sprawie: zgody na druk, koniecznych przypisów, ustalenie dalszych warunków. W razie gdy odpowiedz będzie negatywna, nie widzę powodu, dla którego nie moglibyście otrzymać oryginału dziennika po dokonaniu odpisu dla Archiwum”. Do współpracy i publikacji nie doszło, ponieważ płk. Kirchmayer został zwolniony z wojska w 1948 roku, zaś w 1950 został aresztowany i skazany przez stalinowski sąd w tzw. procesie generałów. Pułkownik Kirchmayer zwolniony z więzienia w 1955 roku, zrehabilitowany został rok później.
Kapitan Koziński zmarł 26 czerwca 1979 roku i nie doczekał się ani publikacji ani też zwrotu swego ”Dziennika bojowego 14pp”.
Wnioski:
1. Dziennik jest podstawowym i fundamentalnym źródłem historycznym do dziejów 14pp w kampanii wrześniowej.
2. Dziennik kpt.Kozińskiego ma wartość dokumentu.
3. Publikacja dziennika pozwoli Włocławianom na zapoznanie się z bezpośrednim zapisem dotyczącym udziału pułku ziemi włocławskiej w kampanii wrześniowej.
4. Publikacja dziennika ułatwi badania historyczne do dziejów kampanii wrześniowej oraz opracowanie monografii 14pp.
5. Publikacja dziennika przyczyni się do zmniejszenia istniejącej luki na rynku księgarskim dotyczącej 14pp, ponieważ dotychczasowe publikacje tej przestrzeni nie wypełniły.
Bibliografia:
Źródła:
1/ CAW, Dziennik Bojowy 14 Pułku Piechoty, sygn.II/1/16.
2/ Archiwum rodzinne:
a/ Koziński Józef, Szkoła Podchorążych-wspomnienia, maszynopis,
b/ Koziński Józef, Obóz II-C Woldenberg-pamiętnik i wspomnienia, rękopis,
c/ Koziński Józef, Moja praca w harcerstwie, rękopis,
d/ dokumenty, korespondencja, zdjęcia.
Opracowania i artykuły :
1/ Aleksandrowicz Aleksander, Z relacji szefa oddziału operacyjnego sztabu armii „Pomorze” o działaniach armii, [w:] Wrzesień 1939 w relacjach i wspomnieniach, Warszawa 1989.
2/ Brandys Marian, Wyprawa do oflagu, Warszawa 1955.
3/ Bohatkiewicz Józef, Oflag II-C Woldenberg, Warszawa 1971.
4/ Bukowski Ignacy, Od Osy do Bzury. Wspomnienia oficera sztabu. ”Miesięcznik Literacki”, z.11,1971.
5/ Ciechanowski Konrad, Armia Pomorze 1939, Warszawa 1983.
6/ Czubiński Antoni, Przewrót majowy 1926 roku, Warszawa 1989.
7/ Garlicki Andrzej, Józef Piłsudski 1867-1935, Warszawa 1988.
8/ Grochowski Franciszek Włodzimierz, Walki Grupy Operacyjnej Bołtucia nad Osą. ”Rocznik Grudziądzki”, t. III, 1963; tenże, Udział Grupy Operacyjnej ”Bołtucia” w bitwie nad Bzurą we wrześniu 1939r., ”Rocznik Grudziądzki”, t. V-VI, 1970.
9/ J. K., Dywizja Piechoty Pomorskiej w kampanii polsko-niemieckiej 1939r. ”Bellona”, z. 9, Londyn 1943.
10/ Jaszowski Tadeusz,Armia Pomorze. ”Fakty”, nr 34, 1979.
11/ Jarzembowski Ryszard, Józef Koziński [1902-1979], oficer Wojska Polskiego, oficer pożarnictwa, działacz społeczny, [w:] Zasłużeni dla Włocławka, pod red. M. Wojciechowskiego, Włocławek 1991.
12/ Jędrzejewicz Wacław, Cisek Janusz, Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego 1867-1935, t. I-III, Warszawa 1998.
13/ Jurga Tadeusz, Obrona Polski 1939, Warszawa 1990.
14/ Kirchmayer Jerzy, Pamiętniki, Warszawa 1975.
15/ Koziński Dariusz, Koziński Józef [1902-1979], oficer Wojska Polskiego, oficer pożarnictwa i działacz społeczny, [w:] Włocławski Słownik Biograficzny, t. I, pod red. S. Kunikowskiego, Włocławek 2004; tenże, Józef Koziński i jego rok 1920. ”Życie Włocławka”, nr 8, 2003; tenże, Dzieje Dziennika Bojowego 14 Pułku Piechoty.”Życie Włocławka”, nr 9,2003; tenże, W sprawie jednej fotografii. ”Życie Włocławka”, nr 2, 2004; tenże, Z dziejów 14 pułku piechoty. Pamiątkowy pierścień. ”Życie Włocławka”, nr 5, 2004; tenże, Rok 1920 Kornel Makuszyński i Włocławek. ”Życie Włocławka”, nr 8, 2004; tenże, W służbie Czerwonego Krzyża. Podpułkownik, harcmistrz Józef Koziński. ”Życie Włocławka”, nr 12, 2004; tenże, Pułk w Internecie. ”Życie Włocławka”, nr 6, 2005.
16/ Koziński Janusz, 14 pułk piechoty. ”Włocławski Tydzień”, nr 35 i 36, 1991.
17/ Koziński Józef, Z dziennika bojowego ”czternastki”. ”Życie Włocławka”, nr35-47, 1969.
18/ Kraiński Igor, Pekról Jacek, Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. 14 Pułk Piechoty, Warszawa 1992.
19/ Krajewski Mirosław, Kujawy Wschodnie i Ziemia Dobrzyńska w latach okupacji hitlerowskiej [1939-1945], Włocławek 2002.
20/ Kuropieska Józef, Wspomnienia dowódcy kompanii 1923-1934, Warszawa 1971.
21/ Kusiak Franciszek, Życie codzienne oficerów Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1992.
22/ Madajczyk Czesław, Dramat katyński, Warszawa 1989.
23/ Nałęcz Tomasz, Polska Organizacja Wojskowa 1914-1918, Ossolineum 1984.
24/ Oflag II-C Woldenberg. Wspomnienia jeńców, Warszawa 1984.
25/ Pamiątka Roku Szkolnego 1926-1927, Oficerska Szkoła Piechoty,Ostrów-Komorowo 15 VII-15 VIII 1927.
26/ Pawłowski Jerzy, Księga Pamiątkowa Instruktorskiego Kręgu Seniorów ZHP im. Andrzeja Małkowskiego, Włocławek-Rypin 1997.
27/ Pekról Jacek, praca magisterska ”Dzieje14 pułku piechoty”, Bydgoszcz 1989; tenże, patrz Kraiński Igor, Pekról Jacek.
28/ Piotrowski Stanisław, Czerwone szlabany, Kalisz 1994; tenże, Zerwane okowy, Kalisz 1994.
29/ Pobóg-Malinowski Władysław, Najnowsza historia polityczna Polski, Gdańsk 1991.
30/ Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej, t. I, Wojna obronna Polski 1939, Warszawa 1979.
31/ Polskie Siły Zbrojne w II wojnie światowej, Londyn, t. I, cz. 2, 1954, cz. 3, 1959, cz. 3, 1986.
32/ Porwit Marian, Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 roku, cz. 1-3, Warszawa 1983.
33/ Saja Piotr, Dzieje 4 Kujawskiego Pułku Artylerii Lekkiej (1918-1939), Polskie Towarzystwo Historyczne O/Inowrocław, Inowrocław 2005.
34/ Skaradziński Bohdan, Polskie lata 1919-1920, t. I-II, Warszawa 1993; tenże, Sąd Boży 1920 roku, Warszawa 1995.
35/ Skotnicki Wojciech Jerzy, Harcerstwo męskie we Włocławku w latach 1911-1945, Toruń 2002.
36/ Sławiński Stanisław, Bitwa nad Osą i jeziorem Mełno. ”Za i przeciw”, nr 35, 1973.
37/ Stapf Stanisław, Znad Osy do Bzury, Warszawa 1967.
38/ Wierzyński Stefan, Zarys historii pułków polskich w latach 1918-1920, Warszawa 1929.
39/ Wojskowe przysposobienie w przedwojennej prasie. ”Żołnierz Polski”, nr 6, 1991.
40/ Od PW do PO. ”Żołnierz Polski”, 1991.
41/ Zawilski Apoloniusz, Bitwy polskiego września, t. I-II, Warszawa 1972.
42/ Zygmuntowicz Janusz, Aplikant na wojnie. ”Włocławski Tydzień”, nr 35, 1991.
43/ ”Z niespodziewanie szerokim oddźwiękiem spotkała się akcja Muzeum Kujawskiego i naszej redakcji zmierzająca do wzbogacenia zbiorów powstającego Muzeum Historii Miasta. Na apel o przekazywanie pamiątek z przeszłości miasta wciąż napływają dokumenty i przedmioty obrazujące historię Włocławka. Zbiory muzeum powiększyły się ostatnio o wiele pamiątek po 14 pp. Były adiutant pułku mjr rez. .Józef Koziński przekazał na nasz apel obszerne materiały fotograficzne z życia pułku. Znalazły się tu 83 zdjęcia z codziennych zajęć żołnierskich, album z fotografiami korpusu oficerskiego oraz list pierwszego dowódcy ”czternastaków” płk. Misiąga do jego następcy płk. Brayczewskiego. List ten przekazał płk. Misiąg w obozie jenieckim Woldenberg. Te cenne dokumenty opatrzone zostaną wkrótce komentarzem ofiarodawcy”. ”Gazeta Kujawska”, nr 305, 1970.
Koziński Dariusz