Program autorski KNH

Program autorski: Historia Polski, wybranych regionów i miast na tle architektury i sztuki na przestrzeni dziejów.

1. Wstęp.
Program powstał dla ożywienia i urozmaicenia oferty rozwoju intelektualnego młodzieży, jaki proponuje Zespół Szkół Samochodowych i wypełnił istniejącą lukę w wyniku utworzenia Koła Naukowego Historyków o profilu turystycznym. Odbiorcami są uczniowie zainteresowani historią i aktywną formą spędzania czasu, ci, których interesuje osiąganie wiedzy wykraczającej poza ramy programu szkolnego oraz ci, którzy czerpią radość z uczestnictwa w przygodzie intelektualnej, w ramach której poznawać będziemy piękno ojczystego kraju. Liczba uczestników koła nie przekracza dziesięciu osób. Współpraca z taką mobilną grupą pozwala na realizację celów poprzez efektywne stosowanie metod. Natomiast owocami naszej pracy i przemyśleń dzielić się będziemy na forum szkoły i szerzej na różne sposoby (internet, wystawy, publikacje, pomoce dydaktyczne), mając tym samym swój skromny udział w pozytywnym kształtowaniu wizerunku naszej szkoły. Względy techniczne i ekonomiczne mają niewątpliwy wpływ na wybór miast i miejscowości, w ramach których realizujemy program. Dołożymy wszelkich starań, aby te bariery pokonać, na przykład poprzez podejmowanie optymalnych merytorycznie i ekonomicznie decyzji.

We wrześniu 2003 roku grupa młodzieży z mojej inicjatywy założyła Koło Naukowe Historyków, którego mam zaszczyt być opiekunem. Wspólnie opracowaliśmy program, w ramach którego pragniemy realizować określone cele za pomocą różnorodnych metod. Każdy rok szkolny to kolejny moduł, w ramach którego realizować będziemy wybrane tematy. W roku szkolnym 2003/2004 obszarem naszego zainteresowania były dzieje państwa krzyżackiego w Prusach ze szczególnym uwzględnieniem ziemi chełmińskiej. Obszar ten jest szczególnie dla nas ważny z dwóch powodów. Po pierwsze jest to kolebka władztwa krzyżackiego w Prusach, po drugie zaś Kujawy i ziemia chełmińska to pogranicze polsko‑krzyżackie. Moduł ten pozwala jednocześnie skonfrontować wiedzę teoretyczną z pracą w terenie, zwłaszcza na płaszczyźnie poznania architektury i sztuki gotyckiej. W działalności KNH szczególny nacisk będziemy kłaść na poznawanie historii poprzez bezpośredni kontakt z dziedzictwem kultury materialnej, które w odniesieniu do państwa zakonnego stanowi najbardziej istotny element jego historii. Przyjęliśmy taki dobór modułów, aby powstał program pt. „Historia Polski, wybranych regionów i miast na tle architektury i sztuki na przestrzeni dziejów”, w okresie przez nas wybranym (X – XIX wiek, od romanizmu po klasycyzm). Sądzimy, że tak zrealizowane moduły, których zwornikiem jest określona myśl przewodnia, to najlepsza metoda programowa. Realizując ten program i w ramach niego wszystkie wybrane moduły, pozwoli nam to na zapoznanie się z historią na poziomie dziejów państwa, regionu, kultury szeroko rozumianej i co najważniejsze piękna architektury i sztuki. Z doświadczenia wiem, że młodzież wykazuje duże zainteresowanie kulturą i że lekcje poświęcone sztuce minionych okresów cieszą się większym zainteresowaniem niż lekcje np. dotyczące ruchu robotniczego czy chłopskiego, a w programie, jeżeli chodzi o wymiar godzin, potraktowane zostały marginesowo.

W roku szkolnym 2004/2005 wprowadzono nowy przedmiot „Wiedza o kulturze”, przyczyniając się tym samym do zmiany niekorzystnej sytuacji, wychodząc naprzeciw oczekiwaniom młodzieży i nauczycieli. Program KNH jest skorelowany z programem „Wiedzy o kulturze” i nasze wspólne działania przyczynią się do poszerzenia wiedzy z zakresu sztuki na poziomie Europy, Polski, wybranych regionów i miast. W każdym module zwracamy się w stronę „małej ojczyzny”, ponieważ jest nam najbliższa i w ramach przedmiotowego programu, mimo iż zawsze przy każdej okazji nawiązuję do historii Włocławka i regionu (ścieżka regionalna), to zawsze brakuje czasu na zajęcie się tymi sprawami w sposób satysfakcjonujący. Każdy moduł stanowi pewną całość i poznanie historii Polski, wybranych regionów i miast w ramach jednej i więcej formacji stylowych nie jest żadną barierą uczestnictwa w pracach koła, zwłaszcza że dysponujemy własną stroną internetową, będącą „bankiem” naszego popularno‑naukowego dorobku. Po romanizmie i gotyku zwrócimy się w stronę renesansu. Celem naszym jest poznanie historii sztuki na tle panoramy ojczystego kraju. Celem zasadniczym jest historia Polski, widziana z odpowiednio dobranej perspektywy. Perspektywą tą jest region, miasto, dynastia, kościół, ratusz, zamek, itd. Osią programu są formacje stylowe, które zawsze stanowią tło każdego modułu. Z tym jednak zastrzeżeniem, iż są one rozpatrywane przede wszystkim ze względu na obiekty zabytkowe takie jak: kościoły, zespoły klasztorne, zamki, pałace, ratusze itd. Natomiast rzeźbę, malarstwo, rzemiosło artystyczne traktujemy jako wspaniałą oprawę dla architektury, nie uzurpując sobie praw do rozpatrywania ich z punktu widzenia historyka sztuki. Z drugiej zaś strony, na pewno nie przejdziemy obojętnie obok takich arcydzieł sztuki romańskiej jak drzwi gnieźnieńskie czy płockie (kopia) lub gotyckich witraży z XIV wieku. W planach mamy wydanie albumu pt. „Stalle na przestrzeni od gotyku po klasycyzm”.

Tak opracowany program z myślą przewodnią w tle ma tę zaletę, iż historię Polski i zwiedzanie ojczystego kraju realizujemy planowo (moduły) i według wybranych tematów. Tematy te to nasza perspektywa realizacji programu, formacje zaś stylowe to „pretekst” i zachęta do zwiedzania kraju: zobaczyć Chełmno, które gotykiem stoi, zwiedzić klasztor w Wąchocku, w którego murach zachowały się liczne relikty budowli romańskiej, pojechać do Gniezna i Poznania, gdzie „zaczęła” się Polska, przechadzać się uliczkami średniowiecznego Torunia, mając świadomość minionych wieków. Propozycją na kolejny program autorski mogą być dzieje wspólnot zakonnych na ziemiach polskich. W ramach tego programu pojawią się nowe metody i treści obok już nam znanych, np. architektura i sztuka sakralna, życie codzienne w ramach wspólnoty zakonnej, etc. Inna propozycja to np. szlak cysterski, treści w zasadzie te same tylko rozpatrywane w ramach jednej wspólnoty rozsianej po całym kraju. Kolejna propozycja to historia Włocławka, szerzej regionu Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej, rozpatrywana z perspektywy historii sztuki (moduły: romanizm, gotyk, renesans, barok, klasycyzm), powstań narodowych (kościuszkowskie, listopadowe, styczniowe, rok 1918), mniejszości narodowych (żydowska, niemiecka, rosyjska, inne), wojen (szwedzkie, rok 1920, kampania polska 1939 roku, „wyzwolenie” Włocławka w styczniu 1945 roku), czasy PRL-u, itd. Pomysłów mamy wiele.

Reasumując, przyjęcie kolejnego programu wymaga konsultacji, sformułowania wielu pytań, zdefiniowania problemów, ustalenia priorytetu i określenia czasu na jego realizację, najlepiej w ramach tego samego zespołu. Z dyskusji wokół proponowanego programu zrodzić się mogą propozycje alternatywne, które zostaną wzięte pod rozwagę. Program przeznaczony jest do realizacji w klasach liceum profilowanego w wymiarze dwóch godzin w miesiącu. Realizacja przewidziana jest na trzy lata nauki w liceum, ujęta w trzech modułach od romanizmu po renesans. Podstawą opracowanego programu KNH jest program szkolny do historii zatwierdzony przez MENiS w zakresie podstawowym DKOS 4015‑90/02. Podsumowaniem naszej pracy jest strona internetowa koła, będąca „archiwum” naszego popularno-naukowego dorobku, opracowanie albumów dotyczących zwiedzanych miast, przygotowanie publikacji do wykorzystania przez młodzież w czytelni biblioteki szkolnej lub na stronie internetowej. Także organizowanie wystaw w szkole prezentujących nasze wojaże, opracowanie bibliografii dziejów Włocławka od czasów najdawniejszych po renesans oraz zrobienie pomocy dydaktycznych do wykorzystania w procesie dydaktycznym.

2. Cele edukacyjne.
Realizacja każdego programu powinna przynieść efekty, wyposażając uczniów w odpowiednią wiedzę i umiejętności oraz kształtując określone postawy. Zadaniem wychowawczym szkoły w zakresie nauczania historii jest m.in. wyrabianie u uczniów takich postaw, jak: krytycyzm w stosunku do wszelkich przejawów nietolerancji i przekonanie o potrzebie szacunku dla dokonań innych narodów, ras, kultur i religii, patriotyzm oraz poczucie więzi z lokalną społecznością. Osiągnięcia w zakresie wiedzy i umiejętności są zależne od wielu czynników, np. od zdolności i zainteresowań ucznia, czasu, którym dysponuje nauczyciel, itd.
1) Poszerzenie wiedzy dotyczącej historii powszechnej i Polski ze szczególnym uwzględnieniem regionów: Kujaw, Ziemi Dobrzyńskiej, Pomorza, Ziemi Chełmińskiej, Wielkopolski i Mazowsza.
2) Rozwijanie wiedzy z zakresu architektury i sztuki.
3) Rozbudzanie wrażliwości na piękno architektury i sztuki.
4) Rozwój historycznych zainteresowań uczniów.
5) Poszerzenie horyzontów intelektualnych.
6) Kształtowanie aktywnej intelektualnie postawy wobec rzeczywistości i samego siebie.
7) Uczenie poprzez racjonalizm i empiryzm.
8) Kształtowanie cech charakteru przydatnych w życiu dorosłym: samodzielności, punktualności, odwagi, wrażliwości.
9) Motywowanie do podejmowania samodzielnych działań.
10) Poznanie i doskonalenie warsztatu pracy historyka.
11) Zachęcanie do właściwej formy spędzania wolnego czasu.
12) Kształtowanie wizerunku szkoły.
13) Kształtowanie właściwych postaw obywatelskich w wielokulturowym społeczeństwie.
14) Budowanie struktur myślenia historycznego, propaństwowego.
15) Kształtowanie świadomości historycznej.
16) Nabycie umiejętności rozróżniania formacji stylowych.
17) Uczenie samodzielnego myślenia i inspirowanie do twórczych działań.
18) Docenianie roli jednostek w procesie dziejowym.
19) Wykształcenie umiejętności wykorzystywania w rekonstrukcji przeszłości różnorodnych źródeł informacji.
20) Budzenie szacunku dla dorobku cywilizacyjnego ludzkości, tolerancji dla różnych postaw światopoglądowych i politycznych.
21) Dostrzeganie korzeni współczesnej cywilizacji i kultury, jej różnorodności i zmienności.

3. Cele operacyjne.
1) Wymienia podstawowe elementy stylu romańskiego, gotyckiego i renesansowego.
2) Charakteryzuje sztukę danej formacji stylowej.
3) Rozróżnia poszczególne style w sztuce.
4) Umie wskazać różnice między stylami w sztuce.
5) Zna rozwój stylów w sztuce z całym ich zróżnicowaniem.
6) Potrafi wskazać zabytki wzniesione w danym stylu na przykładzie wybranego miasta, w Polsce i w Europie.
7) Dostrzega regionalne zróżnicowanie danego stylu, np. gotyku w Polsce (prusko-pomorski – wielkopolski).
8) Zna historię Polski, Zakonu Krzyżackiego, wybranych regionów i miast.
9) Sprawnie i umiejętnie pracuje z mapą, tekstem źródłowym i źródłem ikonograficznym.
10) Umie wykorzystywać i przetwarzać informacje zawarte w internecie.
11) Redaguje stronę internetową koła.
12) Analizuje i syntetyzuje wiedzę historyczną.
13) Obserwuje i interpretuje zabytki kultury materialnej.
14) Prezentuje i uzasadnia własne stanowisko.
15) Umieszcza wydarzenia w czasie i przestrzeni.
16) Dostrzega współzależność zjawisk gospodarczych, politycznych i kulturowych.
17) Rozpoznaje wartości uniwersalne i ponadczasowe, stanowiące dorobek społeczeństwa.
18) Charakteryzuje miejsce Polski w systemie państw średniowiecznej i renesansowej Europy.
19) Zna dorobek kulturowy średniowiecza i renesansu.
20) Datuje obiekty architektury i sztuki.
21) Zna regionalne odniesienia do historii powszechnej i Polski.
22) Dostrzega związki przyczynowo-skutkowe.

4. Treści.

Moduł I: Śladami Polski pierwszych Piastów. Romanizm.
Tematy:
1) Początki państwa polskiego w X – XII wieku.
2) Sztuka romańska.
3) Gniezno i Poznań w państwie pierwszych Piastów.
4) Znaczenie dynastii piastowskiej w dziejach Polski.
5) Idea zjednoczenia Europy a program „Renovatio imperii Romani”.
6) Włocławek w X – XIII wieku – wycieczka do muzeum.
7) Romanizm na przykładzie wybranych miast: wycieczka do Poznania, Gniezna, Strzelna i Płocka.

Moduł II: Kultura duchowa i materialna państwa zakonnego w Prusach ze szczególnym uwzględnieniem Ziemi Chełmińskiej. Gotyk.
Tematy:
1) Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach.
2) Sztuka gotycka.
3) Chełmno i Toruń w państwie zakonnym.
4) Rola Kujaw w konfliktach polsko-krzyżackich – wycieczka do muzeum.
5) Gotyk na przykładzie wybranych miast: wycieczka do Torunia, Chełmna, Brodnicy i Radzynia Chełmińskiego.

Moduł III: Polska ostatnich Jagiellonów. Renesans.
Tematy:
1) Rzeczpospolita w XVI wieku.
2) Sztuka renesansu.
3) Znaczenie dynastii Jagiellonów w dziejach Polski.
4) Włocławek w epoce renesansu.
5) Renesans na przykładzie wybranych miast: wycieczka do Płocka, Pułtuska, Poznania i Chełmna.

5. Procedury osiągania celów (metody i formy pracy).
Współczesna dydaktyka podkreśla potrzebę kształcenia wielostronnego, polegającego na łączeniu w lekcji elementów metod podających, poszukujących, waloryzujących i praktycznych, przy czym jednocześnie odpowiadają im cztery rodzaje uczenia się. Ten spójny system stosujemy na każdych zajęciach, gdyż gwarantuje on osiągnięcie wytyczonych w programie celów. Ograniczamy w miarę możliwości metody podające na korzyść tych, które wymagają od ucznia samodzielnego rozwiązywania problemów i umiejętności poszukiwania informacji.
1) Redagowanie serwisu internetowego.
2) Wycieczki.
3) Współpraca z muzeum.
4) Praca z mapą ścienną i atlasem historycznym.
5) Praca z tekstami źródłowymi.
6) Praca z materiałem ikonograficznym.
7) Praca w grupach i indywidualna.
8) Praca ze źródłem audiowizualnym.
9) Wykład.
10) Dyskusja.
11) Gry dydaktyczne, np. burza mózgów.
12) Drzewko decyzyjne.
13) Portfolio.
14) Udział w sesjach i sympozjach naukowych.
15) Kontakty z przedstawicielami władz samorządowych.
16) Kontakty z przedstawicielami świata nauki.
17) Zapoznanie z warsztatem pracy historyka.
18) Współpraca z Włocławskim Towarzystwem Naukowym.
19) Współpraca z Polskim Towarzystwem Historycznym Oddział we Włocławku.

6. Procedura osiągnięć ucznia.
Realizacja programu koła zajęć pozalekcyjnych ma za zadanie wyposażyć uczniów w umiejętności wykorzystania wiedzy, kształtowania właściwej postawy, pracy w grupach itd. Uczestnictwo w zajęciach KNH jest całkowicie dobrowolne, ocenie podlega:
1) zainteresowanie (systematyczność);
2) postawa (cechy charakteru);
3) wiedza i umiejętności z zakresu faktograficznego, ujętego w programie pracy koła (historia Polski, Zakonu Krzyżackiego, wybranych regionów, miast i formacji stylowych);
4) skuteczne komunikowanie się;
5) praca w grupie;
6) organizowanie procesu własnego uczenia się;
7) samodzielne myślenie, wyzwalanie twórczej inicjatywy;
8) wytworzenie nawyku czytania, samodzielnej pracy;
9) znajomość wybranych dzieł literatury naukowej i popularnonaukowej;
10) znajomość warsztatu pracy historyka;
11) twórcze rozwiązywanie problemów;
12) poznanie i rozszerzenie wiedzy o historycznym udziale Polski i Polaków w pomnażaniu dorobku cywilizacyjnego Europy i świata.

7. Uwagi o realizacji programu.
Przyjęty program może być modyfikowany poprzez zmianę tematów lub ich ograniczenie, w ramach jednego lub więcej modułów. Tak „odchudzony” moduł/moduły można realizować w cyklu semestralnym. Wtedy na zrealizowanie programu „Architektura i sztuka na ziemiach polskich na przestrzeni dziejów”, np. od romanizmu po klasycyzm (5 modułów), wystarczą trzy lata. Mogą także ulec zmianie ramy terytorialne modułu, np. gotyk nie będzie rozpatrywany z obszaru państwa zakonnego w Prusach ze szczególnym uwzględnieniem Ziemi Chełmińskiej, tylko np. Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej lub obszaru całej Polski (XIV/XV w.), na przykład:

II Moduł: Polska „Złota jesień średniowiecza”. Gotyk.
1) Polska w XIV/XV wieku.
2) Sztuka gotycka – „Czasy katedr”.
3) Gotyk na przykładzie wybranych miast, np. Włocławek, Toruń, Chełmno, Brześć Kujawski.
4) Dzieje i zabytki Brześcia Kujawskiego.
5) Gotyk we Włocławku: katedra, fara, kościół św. Witalisa.
6) Wit Stwosz a Włocławek.
7) Toruń – dzieje miasta i sztuka gotycka.
8) Chełmno – dzieje i gotyk.
9) Gotyckie ratusze w Polsce.

Program jest elastyczny, podjęcie zaś decyzji, jakie moduły i w jakim czasie zrealizować to kwestia wyboru grupy. Pewną sugestią w wyborze modułów jest to, aby zachować chronologiczną łączność między nimi. Z drugiej zaś strony propozycja ta nie jest nakazem, ponieważ każdy moduł tworzy pewną zamkniętą, odrębną całość, a zainteresowanie formacjami stylowymi w sztuce to kwestia indywidualnego wyboru i konsensusu w grupie. Jako konkluzję pragnę przytoczyć to, co już zaznaczyłem we wstępie – że można zajrzeć do nas na chwilę i zapoznać się z jedną formacją w sztuce, można też uczestniczyć w całym programie i wówczas będzie to już historia sztuki w zarysie na wybranym tle (tematy) historii Polski. Zaczęliśmy od modułu II, czyli od gotyku, teraz realizujemy romanizm, następnie, zgodnie z chronologią, renesans, barok i być może klasycyzm. To odstępstwo chronologiczne traktujemy jako pewien epizod (niekonsekwencję). Był on wynikiem tego, iż grupa, z którą pracuję w ramach KNH, zafascynowana była gotykiem, który chciała dalej poznawać tym razem z perspektywy państwa zakonnego. Perspektywa ta również nie jest przypadkowa, zaś propozycja gotyku włocławskiego, szerzej Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej, została odrzucona jako doskonale im znana.

I jeszcze jedna uwaga. Otóż będąc na przykład w Chełmnie, realizując moduł z gotykiem w tle, zwiedziliśmy także renesansowy ratusz. Z kolei będąc w Poznaniu, ze względu na temat „Śladami Polski pierwszych Piastów” (X – XII w.), moduł z romanizmem w tle, korzystając z okazji zwiedziliśmy m.in. gotycką katedrę, renesansowy ratusz, barokową farę. Reasumując, zawsze jest okazja i potrzeba, żeby zajmując się kolejnym modułem, gromadzić nową wiedzę i doświadczenia do wykorzystania w przyszłości i utrwalać oraz pogłębiać te obszary, które już badaliśmy, zwłaszcza z perspektywy regionalnego zróżnicowania formacji stylowej, np. porównanie gotyku prusko‑pomorskiego z wielkopolskim. Ratusze to jeden z tematów często pojawiających się w ramach modułów, dlatego korzystamy z każdej wycieczki w taki sposób, aby mieć w polu widzenia wszystkie moduły i tematy, z tym jednakże zastrzeżeniem, żeby zachować odpowiednie proporcje i realizować priorytetowe zadanie. Na zakończenie już ostatnia uwaga: Ziemię Chełmińską traktujemy jako integralną część Polski i jej historii, z którą splata się historia Zakonu Krzyżackiego. Omawiając przecież dzieje Pomorza, panowanie krzyżackie traktujemy jako niemalże „epizod”, trwający przecież około 150 lat. Do dziś zachowały się liczne ślady tego epizodu, np. lokowane wsie i miasta na prawie chełmińskim, zamki krzyżackie, fundowane kościoły i klasztory, jednym słowem ślady kultury materialnej.

8. Ewaluacja pracy koła.
Podstawowymi warunkami do realizacji programu jest dotarcie do wszystkich uczniów szkoły i przedstawienie oferty, potem zaś skutków naszych działań. Praca w KNH jest całkowicie społeczna i opiera się na zainteresowaniu i chęciach opiekuna oraz entuzjazmie młodzieży. Zapłatą za trud jest realizacja celów i najogólniej mówiąc, udział w intelektualnej przygodzie.

1) Sprawozdanie z pracy koła.
2) Strona internetowa: www.knh.wwi.pl.
3) Wycieczki.
4) Wystawy.
5) Pomoce dydaktyczne.
6) Publikacje i opracowania.
7) Albumy miast.
8) Bibliografia Włocławka X – XVI wiek.
9) Ankieta.

9. Zalecana literatura.

Moduł I: Śladami Polski pierwszych Piastów. Romanizm.
1) Anonim tzw. Gall, Kronika Polska, przełożył R. Grodecki, opracował M. Plezia, Wrocław 1989.
2) Bruszewska – Głombiowska M., Biskup włocławski Michał (1220 ‑ 1252), Gdańsk 2002.
3) Dzieje Płocka, pod red. A. Gieysztora, Płock 1973.
4) Dzieje Poznania, pod red. J. Topolskiego, Poznań 1988.
5) Grabski A. F., Bolesław Chrobry. Zarys dziejów politycznych i wojskowych, Warszawa 1966, wyd. II.
6) Historia sztuki świata, t. 2., Romanizm, wyd. Muza S.A., Warszawa 2000.
7) Kaczmarczyk Z., Rola Poznania w państwie pierwszych Piastów, (w:) Początki państwa polskiego. Księga Tysiąclecia, pod red. K. Tymienieckiego, Poznań 2002.
8) Katedra Gnieźnieńska pw. WNMP, Bydgoszcz/Gniezno 2000.
9) Morawski M., Monografia Włocławka, Włocławek 2003.
10) Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 1/6, Warszawa 1995.
11) Pawłowski P., Włocławskie pomniki dziejowe, Włocławek 2004.
12) Pilichowie M. i P., Polska. Ilustrowany przewodnik, Warszawa 1994, 2004.
13) Polska na weekend, przewodnik turystyczny Pascal 1999.
14) Przewodniki Wiedzy i Życia. Polska, pod red. T. Czerniewicz-Umer i M. Omilanowskiej, Warszawa 2001, 2002.
15) Stolica i region. Włocławek i jego dzieje na tle przemian Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej. Materiały z sesji naukowej (9 – 10 maja 1994 r.), pod red. O. Krut-Horonziak i L. Kajzera, Włocławek 1995.
16) Strzelczyk J., Mieszko Pierwszy, Poznań 1992.
17) Szczur S., Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002.
18) Sztuka romańska, wyd. Könemann.
19) Sztuka świata, t. 3., Romanizm, wyd. Arkady, Warszawa 1992.
20) Trąba H., Bielski L., Poczet królów i książąt polskich, Bielsko‑Biała 2003.
21) Włocławek. Dzieje miasta, pod red. J. Staszewskiego, t. 1., Włocławek 1999.
22) Włocławek i okolice. Przewodnik, pod red. S. Kunikowskiego, Włocławek 2000.
23) Włocławek. Przewodnik turystyczny, pod red. A. Szczepańskiego, Włocławek 1989.
24) Włocławski Słownik Biograficzny, t. 1., pod red. S. Kunikowskiego, Włocławek 2004.
25) Wyrozumski J., Dzieje Polski piastowskiej (VIII wiek – 1370), Kraków 1999.
26) Zasłużeni dla Włocławka, pod red. M. Wojciechowskiego, Włocławek 1991.
27) Ziętara B., Historia powszechna średniowiecza.
28) Ziółkowski B., Włocławek. Kalendarium dziejów miasta, Włocławek 2003.

Moduł II: Kultura duchowa i materialna państwa zakonnego w Prusach ze szczególnym uwzględnieniem Ziemi Chełmińskiej. Gotyk.
1) Baczkowski K., Dzieje Polski późnośredniowiecznej (1370 – 1506), Kraków 1999.
2) Biskup M., Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim (1370 – 1521), Gdańsk 1993.
3) Biskup M., Labuda G., Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 1986.
4) Bujak A., Katedra Włocławska.
5) Chełmno, przewodnik, Urząd Miasta Chełmna, wyd. II/2003.
6) Gąsiorowski E., Ratusz w Toruniu, Warszawa 1970.
7) Gąsiorowscy M. i E., Toruń, Warszawa 1963.
8) Gotyk, wyd. Könemann.
9) Grzybowski S., Dzieje Polski i Litwy (1506 – 1648), Kraków 2002.
10) Historia Pomorza, pod red. G. Labudy, t. 1/2.
11) Historia sztuki świata, t. 3., Gotyk, wyd. Muza S.A., Warszawa 2000.
12) Krantz Domasłowska L., Domasłowski J., Kościół Farny w Chełmnie, Toruń 1991.
13) Kuczyński S. M., Wielka Wojna z Zakonem Krzyżackim 1409-11, Warszawa 1987.
14) Łoziński J. Z., Pomniki sztuki w Polsce, t. II, wyd. I, Pomorze, Warszawa 1992.
15) Mansfeld B., Toruń i okolice. Przewodnik, Warszawa 1977.
16) Markiewicz M., Historia Polski 1492 – 1795, Kraków 2002.
17) Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 1/6, Warszawa 1995.
18) Nowakowski P., Katedra Włocławska, Włocławek 1991.
19) Pawlak R., Polska. Zabytkowe ratusze, wyd. Muza S.A., Warszawa 2003.
20) Pilichowie M. i P., Polska. Ilustrowany przewodnik, Warszawa 1999, 2004.
21) Pizuński P., Poczet Wielkich Mistrzów Krzyżackich, Gdańsk 2003.
22) tenże, Krzyżacy od A do Z. Leksykon.
23) Polska na weekend, przewodnik turystyczny, Pascal 1999.
24) Potkowski E., Zakony rycerskie, Warszawa 1998.
25) tenże, Rycerze w habitach, Warszawa 2004.
26) Przewodnik Wiedzy i Życia. Polska, pod red. T. Czerniewicz-Umer i M. Omilanowskiej, Warszawa 2001, 2002.
27) Rosikoń J., Ratusze w Polsce, wyd. 2000.
28) Stokowski M., Cieślak K., Księga zamków państwa krzyżackiego w Prusach, Włocławek 2003.
29) Stolica i region. Włocławek i jego dzieje na tle przemian Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej. Materiały z sesji naukowej (9 – 10 maja 1994 r.), pod red. O. Krut-Horonziak i L. Kajzera, Włocławek 1995.
30) Szczur S., Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002.
31) Sztuka świata, t. 4., Gotyk, wyd. Arkady, Warszawa 1992.
32) Włocławek. Dzieje miasta, pod red. J. Staszewskiego, t. 1.
33) Wyrozumski J., Dzieje Polski piastowskiej (VIII wiek – 1370), Kraków 1999.
34) Włocławek. Dzieje miasta, pod red. J. Staszewskiego, Włocławek 1999.
35) Udo Arnold, Zakon Krzyżacki, Toruń 1996.
36) Zielińska-Melkowska K., Pierwotny i odnowiony przywilej chełmiński (1233 i 1251), Toruń 1994.
37) Zientara B., Historia powszechna średniowiecza.
38) Ziółkowski B., Włocławek. Kalendarium dziejów miasta, Włocławek 2003.

Moduł III: Polska ostatnich Jagiellonów. Renesans.
1) Baczkowski K., Dzieje Polski późnośredniowiecznej (1370 – 1506), Kraków 1999.
2) Bujak A., Katedra Włocławska.
3) Chełmno, przewodnik, Urząd Miasta Chełmna, wyd. II/2003.
4) Dzieje Płocka, pod red. A. Gieysztora, Płock 1973.
5) Dzieje Poznania, pod red. J. Topolskiego, Poznań 1988.
6) Grzybowski S., Dzieje Polski i Litwy (1506 – 1648), Kraków 2002.
7) Historia sztuki świata, t. 3/4, Quattrocento, Renesans, Manieryzm, wyd. Muza S.A., Warszawa 2000.
8) Kościół i klasztor dominikanów w Lublinie, o. W. Kapeć OP, Lublin.
9) Markiewicz M., Historia Polski 1492 – 1795, Kraków 2002.
10) Morawski M., Monografia Włocławka, Włocławek 2003.
11) Nowakowski P., Katedra Włocławska, Włocławek 1991.
12) Pawlak R., Polska. Zabytkowe ratusze, wyd. Muza S.A., Warszawa 2003.
13) Pawłowski P., Włocławskie pomniki dziejowe, Włocławek 2004.
14) Pilichowie M. i P., Polska. Ilustrowany przewodnik, Warszawa 1999, 2004.
15) Przewodnik Wiedzy i Życia. Polska, pod red. T. Czarniewicz-Umer i M. Omilanowskiej, Warszawa 2001, 2002.
16) Ratusz. Muzeum historii miasta Poznania, przewodnik, pod red. M. Warkoczewskiej, Poznań 1993.
17) Renesans w sztuce włoskiej, wyd. Könemann.
18) Rosikoń J., Ratusze w Polsce, wyd.2000.
19) Stolica i region. Włocławek i jego dzieje na tle przemian Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej. Materiały z sesji naukowej (9 – 10 maja 1994 r.), pod red. O. Krut Horonziak i L. Kajzera, Włocławek 1995.
20) Sztuka świata, t. 5/6, Renesans, wyd.Arkady.
21) Trąba M., Bielski L., Poczet królów i książąt, Bielsko-Biała 2003.
22) Wójcik Z., Historia powszechna XVI/XVII wieku.
23) Włocławek. Dzieje miasta, pod red. J. Staszewskiego, t. 1., Włocławek 1999.
24) Włocławek i okolice. Przewodnik, pod red. S. Kunikowskiego, Włocławek 2000.
25) Włocławski Słownik Biograficzny, t. 1., pod red. S. Kunikowskiego, Włocławek 2004.
26) Wyższe Seminarium Duchowne we Włocławku, pod red. ks. P. Sierzchała, Włocławek.
27) Zasłużeni dla Włocławka, pod red. M. Wojciechowskiego, Włocławek 1991.
28) Ziółkowski B., Włocławek. Kalendarium dziejów miasta, Włocławek 2003.
29) Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 1/6, Warszawa 1995.