ROMAŃSKI STYL, romańska sztuka, romanizm, styl w sztukach plastycznych XI – XIII wiek; pierwsza wielka formacja stylowa dojrzałego średniowiecza, ogarniająca całą podporządkowana rzymskiemu Kościołowi Europę, sięgająca też na Bliski Wschód (wyprawy krzyżowe); wyrósł na podłożu sztuki karolińskiej, przedromańskiej (w Niemczech – ottońskiej) i bizantyjskiej, częściowo także sztuki islamu. Sztuka romańska była głównie sztuką sakralną, jej ośrodkiem były klasztory (benedyktynów, cystersów, norbertanów, kanoników regularnych) i stolice diecezji, na rozwój sztuki wpływał też patronat cesarstwa (w Niemczech) i panów feudalnych; kościoły symbolizujące Królestwo Boże miały programy treściowe przekazywane przez rzeźbę architektoniczną i uzupełniane przez malarstwo ścienne; materiałem budowlanym był starannie obrobiony cios kamienny, tworzący grube mury o niewielkich otworach przesklepianych półkoliście; w świątyniach, przeważnie bazylikowych, przejrzysty układ spiętrzonych brył o określonej hierarchii wnętrza z arkadami międzynawowymi, dzielono na przęsła podkreślane lizenami, półkolumnami przyściennymi i gurtami wprowadzanych wówczas sklepień kolebkowych lub krzyżowych; we Francji gdzie reforma kluniacka przyniosła odnowienie i rozkwit życia klasztornego, powstały odmiany prowincjonalne architektury( Burgundia, Normandia, Poitou, Prowansja, Owernia, Akwitania ), rozbudowywane były prezbiterialne części świątyń, zapatrywane w apsydy na zakończeniu naw i przy ramionach transeptu lub w obejścia z wieńcem kaplic ( Tours, Clumy III, Saint, Sernin w Tuluzie ); wielkie kościoły zakonne powstawały na szlakach pielgrzymek prowadzących do Santiago de Compostella( Arles, Autun, Vezelay); w Niemczech romańska architektura najwspanialej rozkwitała w Nadrenii ( dwuchórowe, wielowieżowe katedry w Spirze, Wormacji, Moguncji, Trewirze, kościół opactwa w Maria-Laach, kościoły kolońskie, m.in. NMP na Kapitolu – z treflowym rozwiązaniem części wschodniej ); ponadto kościoły tak zwanej Szkoły hirsauskiej ( Paulinzella ) czy saskie kościoły między innymi z tzw masywem zachodnim ( Halberstadt, Quendlinburg ); w Nadrenii pojawiły się także na zewnątrz galerie arkadowe, we Włoszech występujące zwłaszcza w Lombardii ( Modena, Pawia, Para ), a także w Toskanii ( Piza ); w nawiązującej do świątyń wczesnochrześcijańskich mediolańskiej bazylice S. Ambrogio fasadę poprzedza atrium, ale w konstrukcji sklepień pojawił się nowy element – żebra; połączenie form romańskich układem kościoła bizantyjskiego nastąpiło w Wenecji ( S. Marco), na Sycylii normadzka architektura splotła się z dekoracyjnymi formami bizantyjskimi i arabskimi ( Cefalu, Monreale ); wielkie, silnie artykułowane romańskie katedry angielskie (Ely, Durham ) były kontynuacją architektury anglo-normandzkiej.
Rzeźba podporządkowana prawom ram architektonicznych, a ukazująca przykłady boskiego tryumfu nad złem, szczególnie bogata i ekspresyjna oraz silnie zróżnicowana powstała we Francji; koncentrowała się głównie na portalach na ogół z postacią Chrystusa w tympanonie ( Moissac, Vezelay, Souillac ) i na kapitelach, czasem obejmowała cała fasadę ( Poitiers ); szczytowym osiągnięciem sztuki romańskiej jest dekoracja rzęźb katedry w Autun, dzieło Gislibertusa, a najbardziej rozbudowane trójarkadowe, antykizujące zespoły portali powstałe w Prowansji ( Arles, Saint-Gilles ); najznakomitszym twórcą późnoromańskiej rzeźby we Włoszech był B. Antelami; w Niemczech pojawiły się rzeźby nie związane z architekturą ( brązowy krucyfiks z Werden ); najznakomitsze rzeźbiarskie dzieła z brązu i złota powstawały w kraju nadmozańskim gdzie działali złotnicy R. de Huy i G. de Claire oraz w Lotaryngii ( ołtarz Nicolasa z Verdun w Klosterneuburg ). Teologiczno-moralizatorskie programy na usługach tryumfującego Kościoła były zawarte w wielkich kompozycjach malowideł ściennych, a we Włoszech-mozaik, wypełniających przede wszystkim apsydy kościołów; pozostałości ich zachowane w licznych kościołach Francji ( Saint-Savin-sur-Gartempe ), Niemiec ( Schwarzrheindorf ), północnej Hiszpanii ( Tahull ), Włoch ( S. Angelo in Formis, mozaiki w Wenecji i Palermo ). Wysoki poziom miały iluminacje reprezentacyjnych rękopisów, wykonywane w skryptoriach w różnych ośrodkach. Wybitnym dziełem sztuki o świeckiej tematyce jest Tkanina z Bayeux.
W Polsce sztuka romańska pojawiła się po restytucji monarchii przez Kazimierza Pierwszego Odnowiciela (1038-58); w XI wieku powstały ( zachowane szczątkowo ) katedry: w Poznaniu, II katedra w Gnieźnie i dwuchórowa II katedra w Krakowie, kościoły Benedyktynów w Tyńcu i Mogilnie, kolegiata Świętego Andrzeja w Krakowie; świetny rozwój architektury romańskiej przypadł na XII wiek, powstały wówczas kolegiaty w Kruszwicy, Opatowie, Tumie koło Łęczycy, kościoły: Kanoników Regularnych w Czerwińsku i Norbertanek w Strzelnie, niewielkie kościoły możnowładcze z emporą od zachodu ( Żarnów, Inowłódź );w ostatniej fazie ( 1 poł. XIII wieku ) przodowało budownictwo cysterskie proweniencji francuskiej via Włochy, realizowane m.in. przez brata Simona ( Wąchock, Koprzywnica, Sujejów ) i odmienne stylistycznie na Śląsku ( Trzebnica ); w tym czasie powstały pierwsze budowle ceglane (Kościół Świętego Jakuba w Sandomierzu); najwybitniejsze dzieła rzeźby to dekoracja portalu w Czerwińsku, tympanony fundacyjne ze Strzelna, Wrocławia i Trzebnicy, a przede wszystkim kolumny z kościoła Norbertanek w Strzelnie oraz brązowe Drzwi Gnieźnieńskie; dziełem unikatowym jest ryta i impastowana posadzka w krypcie kolegiaty Wiślickiej; malarstwo ścienne zachowało się szczątkowo ( Czerwińsk ), przetrwały natomiast iluminowane rękopisy ( Sakramentarz Tyniecki, Ewangeliarz Emmeramski, Kodeks Pułtuski ); ozdobne złotnictwo reprezentują kielichy z Czerwińska i Trzemeszna, kielich i patena Konrada I Mazowieckiego z Płocka, rękojeść miecza zw. Szczerbcem i oprawa Ewangeliarza Anastazji.