Wycieczka do Chełmna
Spotkanie z Burmistrzem Chełmna panem mgr Mariuszem Kędzierskim.
W Urzędzie Miasta przyjął nas Burmistrz Pan Mariusz Kędzierski i przedstawił młodzieży w ogólnym zarysie problemy Chełmna i strategię rozwoju miasta. Uczniowie pytali o szansę rozwoju miasta w związku z wejściem Polski do UE, możliwość pozyskania środków finansowych [centralnych i unijnych] na renowację starówki i rozwój turystyki oraz o plany dotyczące promocji zabytkowego Chełmna w Polsce i Europie. Młodzież otrzymała materiały promocyjne miasta w postaci pięknych przewodników Chełmna.
Zwiedzając ratusz zapoznaliśmy się z ekspozycją Muzeum Ziemi Chełmińskiej podziwiając wystawy stałe i czasowe [Dzieje Chełmna oraz Dr Ludwik Rydygier – światowej sławy chirurg polski] oraz stylowe wnętrza Sali Sądowej, III Ordynku i Mieszczańskiej. Na zachodniej elewacji ratusza przykuwa uwagę słynny pręt chełmiński [Culmer Ruthe – 4,35 m.] podstawowy wzorzec miary w średniowiecznym mieście. Pierwotnie pręt chełmiński znajdował się w farze. Kolejno podziwialiśmy potężną bryłę chełmińskiej fary i jej bogate w dzieła sztuki wnętrze: piękne barokowe stalle i prospekt organowy, bogate [treść i forma]ołtarze, rzeźby gotyckie, płyty epitafijne i nagrobne, kaplice oraz słynną meluzynę. Urzekł nas położony na skraju miasta na skarpie Zespół Klasztorny swoim malowniczym usytuowaniem, wspaniałą panoramą doliny Wisły, pięknym ogrodem – doskonałym miejscem do kontemplacji, historią i niezwykłym bogactwem dzieł architektury i sztuki: budynek konwentualny, wieża Mestwiana, kościół klasztorny, renesansowy portal, płyta nagrobna z XIII wieku, barokowy ołtarz. Następnie zwiedziliśmy pozostałe świątynie gotyckie i średniowieczne mury obronne, baszty i Bramę Grudziądzką.
29 maja 2004 roku.
Program:
1. Spotkanie z burmistrzem Chełmna panem Mariuszem Kędzierskim.
2. Zwiedzanie Chełmna:
-fara, fortyfikacje średniowieczne,
-cystersko-benedyktyński zespół klasztorny,
-kościół podominikański,
-kościół pofranciszkański,
-kościół Św. Ducha,
-kaplica Św. Marcina,
-ratusz-Muzeum Ziemi Chełmińskiej, szachownicowy układ przestrzenny starówki.
Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (fara)
Już w momencie lokacji miasta w 1233 roku świątynia ta otrzymała zabezpieczenie materialne w postaci dość dużych obszarów ziemi. W 1333 roku dokumentalnie poświadczone są wieże, które miały stanowić wzór dla katedry w Królewcu. Jej znaczenie wśród innych kościołów chełmińskich podkreślał tytuł kolegiaty, którą była od roku 1519 do 1772. Kościół jest budowlą ceglaną, trzynawową halową. Posiada wydzielone prosto zamknięte prezbiterium, które z nawą środkową pokrywa wspólny dwuspadowy dach. Nawy boczne maja po pięć poprzecznych daszków, co daje korzystne rozczłonkowanie masywu kościoła. Budowa obiektu prowadzona była w latach 1280-1320. W końcu wieku XIV dobudowano do nawy południowej kaplicę Bożego Ciała, a w roku 1560 Jan Niemojewski ufundował kaplicę północną.
Mimo iż kościół został wybudowany w epoce gotyku jego wnętrze i wyposażenie pochodzi z różnych epok. Znajdziemy tu więc: elementy gotyku, renesansu baroku i rokoka. Prezbiterium – jest trójprzęsłowe. W jego oknach znajdowały się do końca wieku XIX piękne witraże pochodzące z wieku XIV. Zostały one sprzedane do kaplicy Zamku Malborskiego, a obecnie eksponowane są w Muzeum Okręgowym w Toruniu. Do prezbiterium przylega także zakrystia do której prowadzi gotycki portal.
Kościół pw. św. Piotra i św. Pawła (podominikański)
Dominikanie zostali sprowadzeni do Chełmna po roku 1233. Z pewnością pierwsze zabudowania klasztorne były drewniane. W roku 1244 wymieniany jest przeor Herman, który zamienił z miastem ogród warzywny na plac pod cegielnię na 35 lat, zapewne w związku z podjęciem prac przy budowie kościoła. Świątynie zbudowano na przełomie XIII i XIV wieku, a prace prowadzone były wieloetapowo. W wieku XVII dokonano przebudowy kościoła. Podniesiono nawę środkową i dobudowano nawę północną, w wyniku czego kościół uzyskał formę bazylikową. Z dawnego bogatego wyposażenia kościoła pozostało niewiele. W prezbiterium zachował się ołtarz główny z XVIII wieku oraz płyta nagrobna pierwszego biskupa chełmińskiego Heidenryka z 1360 roku. Ponadto w świątyni znajduje się piękne choć niewielkich rozmiarów epitafium Heleny z Czapskich Dobrskiej oraz fragmenty polichromii z przełomu XIV i XV wieku.
Kościół św. Ducha
W południowo – zachodnim narożniku miasta, w pobliżu murów obronnych znajduje się kościół św. Ducha. Szpital, przypuszczalnie Duchaków, po raz pierwszy wzmiankowany był w 1311 roku, ale z pewnością działał wcześniej. Ufundowany został przez Krzyżaków i służy miastu jako przytułek. Szpital przylegał do kościoła od strony południowej. W latach 1769-1806 trwały prace przy rozbieraniu zabudowań klasztornych. Kościół zbudowany był w latach 1280-1290, a z początkiem XIV wieku przedłużono go ku zachodowi i wzniesiono obecną wieżę. Świątynia była kilka razy restaurowana.
Kaplica św. Marcina
Jest to budowla ceglana, jednonawowa, z dwuspadowym dachem. Jest najmłodszą zachowaną gotycką świątynią w mieście. Zbudowana została około połowy XIV wieku. W dokumentach wzmiankowana była w roku 1421. Jej wnętrze było kilkakrotnie przekształcane m.in.: w wieku XVII oraz XIX.
Kościół pw. św. Jakuba Starszego i św. Mikołaja (pofranciszkański)
Zakon franciszkanów został sprowadzony do Chełmna ok. 1255 r. W roku 1311 mieszczka chełmińska Adelajda Ullmann dokonała znacznego zapisu na rzecz tego zgromadzenia. Natomiast w roku 1326 konwent nabył od miasta działkę. Być może te dwie ostatnie wzmianki wyznaczają datę rozpoczęcia budowy lub przebudowy kościoła. Kościół pw. św. Jakuba Starszego i św. Mikołaja stanowi ciekawy przykład rozwiązań architektury franciszkańskiej. Jest to budowla ceglana o układzie halowym z wydzielonym prosto zamkniętym prezbiterium. Posiada wspaniałe sklepienie gwieździste w nawie i krzyżowo – żebrowe w prezbiterium. Stronę wschodnią i zachodnią kościoła zdobią szczyty schodkowe. Świątynia powstała w połowie XIV wieku i z pewnością wykorzystano do jej budowy mury XIII wiecznego kościoła. W miejscu zetknięcia się nawy z prezbiterium po stronie południowej usytuowana jest ciekawa sygnaturka – dzwonnica, która przypomina że użytkownikiem był zakon żebraczy, któremu reguła zakonna zakazywała budowy wież. Obecnie kościół jest prawie zupełnie pozbawiony dawnego wyposażenia.
Zespół klasztorny
W północno – zachodnim narożniku miasta, przy ulicy Dominikańskiej znajduje się duży zespół klasztorny wraz z kościołem, obecnie użytkowany przez siostry Miłosierdzia. Od chwili założenia grodu w tej części znajdowała się rezydencja rycerska. To tu przebywali Krzyżacy, którzy swój właściwy zamek posiadali w pobliskim Starogrodzie. Pierwotnie na terenie dzisiejszego zespołu klasztornego urzędowały cysterki, które wzmiankowane są po raz pierwszy w 1266. Osadzone zostały w Chełmnie zapewne z inicjatywy Fryderyka v. Hausena – biskupa chełmińskiego oraz mistrza krajowego Ludwika v. Baldersheim. Wówczas to władze miasta przekazały zakonnicom cztery działki budowlane oraz bramę istniejącą na tych parcelach. Warunkiem tego nadania był obowiązek utrzymania bezpieczeństwa i straży w tej części miasta, a także ponoszenie wydatków związanych z naprawą drewnianych konstrukcji obronnych oraz wzniesienie murów ceglanych. Również m.in. książę Mszczuj II zapisał siostrom swą wieś Łąki pod Przysierskiem. W bliżej nie określonym czasie, ale przypuszczalnie między rokiem 1429 a 1483 cysterki połączyły się z benedyktynami i przyjęły ich regułę zakonną. Właśnie w roku 1483 pojawia się pierwsza wzmianka o benedyktynach. Wybitny badacz średniowiecza Karol Górski przypuszcza jednak, że zmiana reguły konwentu chełmińskiego mogła nastąpić już w 1439 roku. Jedną z przełożonych w XV wieku była m.in. siostra Mikołaja Kopernika. Najstarszą częścią Zespołu Klasztornego jest wieża Mestwiana [część dawnej rezydencji krzyżackiej] pochodząca z II poł. XIII w., która jest jednym z nielicznych przykładów rezydencjonalnych wież mieszkalnych zachowanych na ziemiach polskich.
Relikwie świętego Walentego w Chełmnie – „Miasto zakochanych”
W panteonie świętych i błogosławionych wyniesionych przez Kościół na ołtarze jest kilkanaście postaci o tym imieniu. Przypuszczalnie może chodzić o kapłana straconego w 269 roku za panowania cesarza rzymskiego Klaudiusza III Gota lub o biskupa miasta Terni koło Rzymu, który żył w III wieku. Mało kto wie, że od paru wieków w chełmińskiej farze przechowywane są relikwie świętego Walentego. W dawnych czasach był on patronem epileptyków i ludzi chorych na cholerę, a obecnie chroni zakochanych. Obecnie kult św. Walentego przeżywa renesans, a chełmiński relikwiarz jest ciekawą atrakcją turystyczną. Zawsze 14 lutego w Dniu Świętego Walentego Chełmno staje się ”stolicą Polski zakochanych”. W dniu tym organizowane są liczne imprezy: na rynku układane jest ogromne serce z zapalonych zniczy, powstają wypieki w kształcie serca, organizowane są koncerty i zabawy oraz odprawiana jest msza święta i eksponowany relikwiarz w farze.
Mury obronne – „Polskie Carcassonne”
Chełmno posiada po dziś dzień jeden z ciekawszych pierścieni murów obronnych otaczających prawie całe stare miasto. Obecne ceglane mury obronne wznoszono od połowy wieku XIII do połowy wieku XIV. Z pewnością zajęły one miejsce dawnych zabezpieczeń drewnianych. Chełmińskie obwarowania postawiono na fundamencie z głazów narzutowych, układanych w warstwy i dopełnianych gruzem ceglanym. Główny zrąb murów posiada wendyjski układ cegieł. W 1563 roku ostatni Jagiellon Zygmunt August wydał przywilej, mocą którego podwyższono w Chełmnie mury obronne do obecnej wysokości, zamurowując czytelne do dziś jeszcze blanki. Po uszkodzeniach w czasie wojen szwedzkich mury odnawiano w 1678 roku, reperowano je jeszcze w wieku XIX mimo, że nie spełniały już swoich funkcji. W latach 1860-1866 rozebrano większość bram wjazdowych do miasta, a także dwa niewielkie fragmenty murów obronnych (od ulicy Rybackiej do Rynkowej i od Bramy Grudziądzkiej do ul. 22-go Stycznia). Z siedmiu bram do dziś zachowały się dwie: Brama Grudziądzka i Brama Merseburska na terenie zespołu klasztornego (obecnie Kaplica Grobu Pańskiego). W obrębie murów znajdowało się również 25, względnie 27 baszt, z których zachowały się do dnia dzisiejszego w różnym stopniu 23. Wśród nich 18 wzniesiono na rzucie prostokąta wysuniętego przed zewnętrzne lico murów, otwartych od strony wewnętrznej obwodu. Wewnątrz widoczne są w murach między pierwszą i druga kondygnacją gniazda po belkach podtrzymujących pierwotnie pomosty strzelnicze. W niektórych zachowały się jeszcze w ścianach strzelnice szczelinowe. Natomiast pięć baszt o zarysie półkolistym występuje w południowym ciągu murów. Rozmieszczenie baszt było nieregularne i zależało od stopnia zagrożenia danego odcinka.
HANZA – grupa pruska
Perła architektury renesansowej w północnej Polsce, ratusz chełmiński powstały na zrębie wcześniejszej budowli gotyckiej. 2005 rok, wpis zabytkowej starówki Chełmna na Listę Pomników Historii Prezydenta RP.
Źródło: Chełmno – przewodnik; tekst: A. Grzeszna-Kozikowska;
Dzieje Chełmna i regionu, pod red. M. Biskupa, Toruń 1987;
L. Krantz-Domasłowska J. Domasłowski, kościół Farny w Chełmnie, Toruń 1991.
Prawo Chełmińskie
Dnia 28 grudnia 1233 roku wielki mistrz krajowy Hermann von Salza i mistrz krajowy Hermann Balk wystawili dokument lokacyjny. Jego cechą charakterystyczną był fakt, że został wystawiony jednocześnie dla dwóch miast: Chełmna i Torunia. Dokument ten nazywany jest pierwotnym przywilejem chełmińskim. Krzyżacy tworząc słynne prawo chełmińskie wykorzystali elementy prawa magdeburskiego, węgierskiego i flamandzkiego. Jego mocą Chełmno było przewidziane jako miasto stołeczne dla całej prowincji, a w przyszłości najprawdopodobniej całego państwa zakonnego.Wielu historyków przypuszcza również, że dokument ten był pomyślany jako swego rodzaju konstytucja dla całej ziemi chełmińskiej, a przede wszystkim dla miast, które Zakon zamierzał lokować.
Przywilej chełmiński regulował wszystkie sfery życia społeczno-gospodarczego i politycznego miasta. Przyznawał miastu samodzielność sądowniczą, określał jego uposażenie oraz uposażenie parafii. Chełmno stało się miastem macierzystym dla miast zakładanych na prawie chełmińskim. To tu funkcjonował do roku 1458 Wyższy Sąd Prawa Chełmińskiego. Dokument lokacyjny przyznawał prawo przewozu towarów przez Wisłę. Zakon zobowiązał się nie kupować domów w obrębie murów, a mieszczanom zapewniono swobodne posiadanie dóbr. Miasto zostało zwolnione od wszystkich niesłusznych podatków i przymusowego podejmowania gości. Bardzo ciekawym był art.10 przywileju, który zapewniał kobietom równe prawo dziedziczenia majątków po krewnych. Wśród innych postanowień należy wymienić m.in.: swobodę zamiany przez mieszczan pól na jeziora, prawo zbudowania jednego młynu jeśli do pola dochodzi rzeka, swobodę sprzedaży dóbr czy oddanie na znak poddaństwa względem Zakonu prawej łopatki z upolowanej dzikiej zwierzyny. Ponadto dokument określał powszechny podatek na rzecz Zakonu w wysokości denara kolońskiego oraz dziesięcinę na rzecz biskupa diecezji, regulował kwestię zasad odbywania służby wojskowej i kary za nie uczestniczenie w wyprawach krzyżowych. Wprowadzono także jednolitą monetę dla całej ziemi chełmińskiej-tzn.denar chełmiński oraz określono wielkość tzw. włóki chełmińskiej (1włóka=20ha). Cała ziemia chełmińska została zwolniona z płacenia ceł.
Dokument z 1233 roku spłonął około 1244 roku. Wówczas to Zakon wydał nowy dokument 1 października 1251roku (tzw. odnowiony przywilej chełmiński ). Odnowiony przywilej nazywał Chełmno ,,miastem głównym i godniejszym od pozostałych”. Tym razem sporządzono dwa dokumenty dla Chełmna i Torunia. Mocą przywileju chełmińskiego lokowanych było w średniowieczu i epoce nowożytnej 225 miast i 1364 wsie i wszelkiego rodzaju osady. Przywilej toruński przechowywany jest po dziś dzień w Archiwum Państwowym w Toruniu, natomiast chełmiński znajduje się w Geheimes Staatsarchiv Berlin-Dahlem.
Źródło: Chełmno – przewodnik;
K. Zielińska-Melkowska, Pierwotny i odnowiony przywilej chełmiński (1233 i 1251), Toruń 1984.